Viola, Bill - BM - Nigel Halliday

Bill Viola: Martelaars (aarde, lucht, vuur, water) 

 Een hoop om voor te sterven 

door Nigel Halliday 

In dit nieuwe werk van Bill Viola, dat sinds kort in St. Paul’s Cathedral in Londen hangt, worden naast elkaar vier martelaren getoond, ieder van hen geïsoleerd in een eigen video. Ze duiken op uit de duisternis, met touwen vastgebonden. Vervolgens wordt elk van hen extreem hevig belaagd door een van de elementen. Een man wordt begraven onder het zand; een vrouw hangt met haar polsen aan een touw terwijl de wind over haar heen beukt; een tweede man zit op een stoel in een vuurzee van vlammen; een vierde figuur hangt onderste boven, druipnat van het over hem heen spoelende water. Merkwaardig genoeg blijven deze vier individuen geheel en al onbewogen te midden van al dit natuurgeweld. Ze lijken geen pijn of angst te voelen. De elementen gaan steeds heftiger tekeer om uiteindelijk af te nemen, op welk moment iedere martelaar een vorm van bevrijding of verlichting ervaart, omhoog kijkend of opgetild in een licht dat van boven komt. 

Naar kunst kijken is een lastige onderneming. Kunst is, zoals Calvin Seerveld zegt, van nature meerduidig en ambigu. Hoe je een werk moet decoderen en interpreteren is daarom niet zondermeer duidelijk. Dit gaat zeker op voor het werk van Bill Viola. 

Zijn werken zijn gewild in christelijke locaties als kerken en kathedralen vanwege hun verfrissende spiritualiteit. Anders dan de meeste hedendaagse kunstenaars gelooft Viola in het bestaan van een geestelijke werkelijkheid, die hij onderzoekt in serieuze contemplatieve werken, vrij van cynisme en ironie. 

Niettemin is hij, ook al ontleent hij vaak beelden aan het christendom, sterk beïnvloed door het zenboeddhisme en andere spirituele stromingen. De geest die uit zijn werk spreekt is eerder die van een New Age mystiek dan van het evangelie van Christus en we moeten voorzichtig onze weg zoeken als we zijn werk willen duiden. 

Zijn deze figuren martelaren? Het woord ‘martelaar’ betekent getuige. De folder van de kathedraal suggereert dat de kijker ‘getuige’ is van het lijden van anderen, maar dat gaat geheel voorbij aan de betekenis van martelaarschap, waar het de getuige is die sterft, sterft voor de waarheid waar hij of zij voor staat en ten onder wil gaan. 

Misschien is de tekst in de brochure een respons op het feit dat in Viola’s werk het lijden geen hoger doel lijkt te dienen en er geen sprake is van een waarheid die de martelaren hooghouden. Ze worden gepresenteerd als onschuldige slachtoffers – ze dragen wit of hun bovenlijf is ontbloot. Hun martelaarschap is dan ook een zaak van stoïcijns volhouden. Hun gebrek aan emotie duidt op een meditatieve intensiteit waarmee ze zich weten af te schermen van hun lichamelijke gewaarwordingen. 

In aansluiting hierbij suggereert het slot van de video dat het antwoord op het lijden een ontsnapping ‘naar omhoog’ is, naar een andere werkelijkheid en een niet nader gespecificeerde verlichting. Een van de figuren wordt letterlijk uit beeld getild. 

Viola’s werk is aantrekkelijk en inspirerend. Het belichaamt wat Ronald Bernier in zijn nieuwe boek The Unspeakable Art of Bill Viola, A Visual Theology ‘the poetics of hope’ noemt. Het verbeeldt het vertrouwen dat de mens zoveel meer is dan het materialisme, consumentisme en evolutiedenken ons willen doen geloven, meer dan een sidekick onderworpen aan betekenisloos toeval, ten prooi aan de eindeloze donkere nacht van de dood. 

In vroeger werk richtte Viola zich op de diepte van de menselijke emoties. Hier lijkt hij eerder in te zoomen op kwaliteiten als doorzettingsvermogen, innerlijke overtuiging en heroïsche moed. 

Maar als dit ons beste antwoord op het lijden zou zijn – stoïcijnse volharding in de hoop op een uiteindelijke opname in de ether – zouden we er niet zo best voorstaan. Er bestaat echter wel een weg waarlangs we het lijden kunnen begrijpen, gefundeerd in de hoop op werkelijke bevrijding en verlichting. En dat is Jezus, de Schepper en Verlosser van de wereld. 

Door Jezus weten we dat het lijden de wereld in kwam vanwege onze rebellie tegen onze Schepper. In Jezus weten we echter ook dat ons lijden niet zonder betekenis of doel is. Christus leed en stierf zelf met groot gevolg voor een goed doel. En in Gods wijsheid kan ons eigen lijden een pad naar zegen zijn. In Christus hebben we een onwankelbare hoop op wat er volgt op het lijden en de dood: niet een ontsnapping in een onstoffelijke alternatieve werkelijkheid, maar een opstanding in de wereld zoals die zou moeten zijn, bevrijd van zonde en sterven. 

Jezus: de waarheid om voor te sterven. 

 ******* 

Bill Viola: Martelaars (aarde, lucht, vuur, water), 2014, high-definition video polygraph op vier verticale plasma displays, 140 x 338 x 10 cm, duur 7,15 minuten.

 Bill Viola (1951) interesseerde zich als student aan de kunstschool van Syracuse University meteen voor de videokunst. Die stond op dat ogenblik nog in haar kinderschoenen. Viola liet geen kans voorbijgaan om zich in het medium te bekwamen. Hij volgde de snelle ontwikkelingen van de digitale beeldtechnologie en de mogelijke toepassingen ervan op de voet. Samen met een aantal andere kunstenaars bracht hij het medium video tot volwassenheid. De video heeft het stadium van de registratie inmiddels ver achter zich gelaten. Het beeld wordt tegenwoordig gemanipuleerd met behulp van de computer. Het wordt naar believen herhaald, vertraagd, versneld en vervaagd. De videokunst staat niet meer op zichzelf, maar is met de computer, film en fotografie een spannende kruisbestuiving aangegaan. Viola’s installaties confronteren de kijker vaak op indringende wijze. Sommige van zijn inspiratiebronnen zoals de christelijke mystiek, het zenboeddhisme en de schilderkunst van de Renaissance zijn duidelijk herkenbaar in zijn werk. Bill Viola woont en werkt in Los Angeles. Voor meer, zie www.billviola.com. 

Nigel Halliday is freelance schrijver en kunstgeschiedenisdocent. Zie www.nigelhalliday.org.     

ArtWay beeldmeditatie 3 augustus 2014