Reformatiemonument Geneve - BM - Albert Hengelaar

Alphonse Laverrière, Paul Landowski en Henri Bouchard: Het Reformatiemonument in Genève

Genève en het ontstaan van de rechtsstaat

door Albert Hengelaar

Deze meditatie gaat over een uniek monument: het Monument International de la Réformation in Genève, Zwitserland. Misschien denkt u dat dit monument over theologie gaat, maar opmerkelijk genoeg gaat het over politiek en de toenemende invloed van burgers op regeringen in Europa en andere delen van de wereld.

In het Westen zijn we gewend aan seculiere rechtsstaten, die we beschouwen als een universele oplossing. Tijdens mijn studie las ik in het Handboek van het Nederlandse Staatsrecht de wijze woorden dat de identiteit van het Westen “zozeer tot tweede natuur geworden is dat wij onszelf er niet meer van bewust zijn en haar al te gemakkelijk voor ‘algemeen menselijk’ houden. Maar veel samenlevingen in onze wereld missen een stevige rechtsorde. Ze zijn georganiseerd op basis van religie, stam, familie of militaire macht. De krachtige waarschuwing van Augustinus (tweemaal geciteerd in het bovengenoemde handboek voor staatsrecht) dat ‘zonder gerechtigheid staten slechts roversbendes zijn’ komt steeds weer in beeld als we het nieuws volgen. We vieren ieder jaar de bevrijding van de Duitse bezetting, daar het land van Bach en Goethe rond 80 jaar geleden demonstreerde hoe snel men tot zo’n roversbende kan vervallen.

Als rechtsstatelijkheid niet vanzelf spreekt, waar komt ze dan vandaan? Ze is de uitkomst van een lang historisch proces van vallen en opstaan dat duurzame invloed ondervond van de Reformatie. Vooral de Geneefse hervormers, van wie de belangrijksten zelf jurist waren, ontwierpen een samenlevingsmodel gebaseerd op individuele gewetensvrijheid, terwijl kerk en staat werden gescheiden. Dit proces is mooi samengevat op de Reformatiemonument in Genève.

Maar is het kunst? Opvallend genoeg zijn de standbeelden van de reformatoren op het monument mede afkomstig van de schepper van het bekende Christus de Verlosser beeld in Rio de Janeiro. Dit is Paul Landowski, die samen met Henri Bouchard tekende voor de beelden van de reformatoren. De hoofdverantwoordelijke voor het gigantische monument van 100 meter breed is de Zwitserse architect Alphonse Laverrière, die de ontwerpcompetitie won ter gelegenheid van Calvijns 400e verjaardag in 1909. De samenvatting van hoe de Geneefse Reformatie de democratie en rechtsstaat bevorderde, is betrouwbaar en met artistiek gevoel weergegeven.

Het monument verbindt de 16e-eeuwse gebeurtenissen in Genève met ontwikkelingen elders in de wereld. Naast Genève zelf kregen Frankrijk, Schotland, Nederland, de Verenigde Staten, Engeland, Hongarije en Duitsland ieder een eigen deel van de muur in bas-reliëf. Hierboven torent Genève’s wapenspreuk: Post Tenebras Lux, na duisternis komt licht. De vijf meter hoge standbeelden van de belangrijkste Geneefse hervormers – Guillaume Farel, Johannes Calvijn, Theodore de Bèze en John Knox – staan in het midden van het monument boven het woord Jezus /ΙΗΣ.

Calvijn houdt een bijbel in zijn hand, De Bèze het statuut van de universiteit die in die tijd door hen werd opgericht. De Reformatoren worden geflankeerd door standbeelden van hun politieke erfgenamen: Frederik Willem van Brandenburg, Willem van Oranje, Gaspard de Coligny, Roger Williams, Oliver Cromwell en István Bocskai. Ieder van hen staat naast een citaat uit een politiek document dat zich baseerde op hun levensovertuiging, gecombineerd met afbeeldingen van historische gebeurtenissen. Roger Williams houdt een boek in de hand met de titel ‘Soul Liberty’. De uitleg van beeldhouwer Henri Bouchard zegt veel over wat de scheppers van het monument wilden zeggen: benadrukt wordt dat Williams van eenvoudige komaf was en z’n tijd vooruit door zijn genialiteit. Het jaartal 1636 naast zijn beeld herinnert aan het democratische experiment dat hij in dat jaar startte.

Het geheel heeft ondanks de enorme omvang een sobere uitstraling. Wat een verschil met het standbeeld in Rio! Niet half zo indrukwekkend, maar is dat niet typerend voor de aard van de reformatorische invloed? Drama werd afgewezen en de mogelijkheden van ieder mens omhelst. Dit monument bevindt zich in de stad waar voor het eerst in de geschiedenis alle mannelijke kinderen naar school moesten, indien nodig gratis. Wij beschouwen dat nu misschien als vanzelfsprekend, maar toen was het revolutionair. Het was een maatregel die genomen werd om mensen verantwoordelijke dragers van gewetensvrijheid te maken.

Op het monument worden in de secties van de diverse landen politieke documenten geciteerd. De opvallendste voor Nederlanders is het citaat uit het Plakkaat van Verlatinghe, zie hierboven. Probeer uzelf te verplaatsen in de 16e eeuw en ervaar de kalme beslistheid van de woorden die op de afbeelding zijn weergegeven. Ze zijn geïnspireerd door Théodore de Bèze.

Het Reformatiemonument weerspiegelt een wereldbeeld dat veel schade heeft opgelopen door de 20e-eeuwse wereldoorlogen en de daaropvolgende globalisering – niet alleen geestelijke schade maar ook politieke averij. Misschien dat alleen mensen uit het zuiden van de wereld nog het bijzondere karakter begrijpen van de gebeurtenissen die op de Reformatiemonument zijn vastgelegd. Recentelijk poneerde Ramos Horta, winnaar van de Nobel vredesprijs, tijdens een conferentie van de Verenigde Naties in Genève dat op veel plaatsen in de wereld verliezers van verkiezingen gedegradeerd worden tot ‘tweederangsburgers’. Hij had niet duidelijker onder woorden kunnen brengen wat de Geneefse reformatoren probeerden te voorkomen in hun aanpak van politieke macht, zoals weergegeven op de Reformatiemonument.  

*******

Alphonse Laverrière, Paul Landowski en Henri Bouchard: Mur des réformateurs, Genève, Zwitserland, 1909. De Zwitserse architect Alphonse Laverrière maakte het ontwerp, terwijl de standbeelden werden gemaakt door Paul Landowski, een Pools-Franse beeldhouwer die vooral bekend is van van het standbeeld Christus de Verlosser in Rio de Janeiro, en de Franse beeldhouwer Henri Bouchard.

Albert Hengelaar is betrokken bij de vertegenwoordiging van de Wereld Evangelische Alliantie bij de V.N. in Genève. Hij is getrouwd met de hoofdredacteur van ArtWay, Marleen Hengelaar-Rookmaaker.

De Wereld Evangelische Alliantie (WEA) in Genève biedt in 10 talen audio-tours aan door het oude centrum van Genève. Deze rondleidingen gaan in op de internationale politieke rol van de Reformatie. Binnenkort volgen ook tours door Leiden en Amsterdam. De opbrengst hiervan is voor het mensenrechtenwerk van de WEA, zie http://humanrightsjourneys.com. Als u de tour aanschaft, ontvangt u per e-mail eveneens een volledige beschrijving van het Reformatiemonument.

ArtWay beeldmeditatie 15 september 2019