ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kerk en kunst -> Materiaal voor kerkelijk gebruik 
Maria Magdalena - El Greco
De boetvaardige Magdalena door El Greco
Dramatische verstilling
door Cisca Ireland-Verwoerd
Maria Magdalena is door de eeuwen heen steeds een geliefd onderwerp geweest in de religieuze kunst. Ze wordt in het Nieuwe Testament in alle vier evangeliën genoemd. De Maria Magdalena die we kennen uit de kunst is echter een samenstel van drie verschillende vrouwen: Maria de zuster van Lazarus die de voeten van Jezus zalfde; Maria Magdalena, een boetvaardige zondares ‘bij wie zeven demonen waren uitgedreven’; en een naamloze zondares die Jezus’ voeten zalfde en ze droogde met haar haar. Ze wordt ook gezien als een van de vrouwen die aan de voet van het kruis stonden en naar het graf gingen nadat Jezus begraven was, en als de eerste van de discipelen die Jezus zag na zijn opstanding. Maria Magdalena is een figuur van belang als het gaat om het thema berouw en boetedoening, omdat zij de eerste vrouw was van wie in de evangeliën verteld wordt dat haar zonden door Jezus vergeven zijn.
Paus Gregorius de Grote (ca. 540-604) stelde vast dat de drie vrouwen een en dezelfde persoon waren. Dit heeft ertoe geleid dat ze op uiteenlopende en soms zelfs tegengestelde manieren wordt uitgebeeld: soms is ze sierlijk gekleed, soms slechts gedeeltelijk gekleed, naakt of alleen bedekt door haar lange haren, al naar gelang de kunstenaar haar immorele levensstijl voor haar bekering of haar boetvaardige leven erna wil benadrukken.
De weergave van Maria Magdalena in dit schilderij houdt het midden tussen de uitersten van de bevallig geklede zuster van Lazarus en de naakte of schaars geklede prostitué. Haar kleren bedekken haar naar behoren zonder extravagant te zijn. De donkere kleur van de omslagdoek duidt op berouw en smart. Het kruikje verwijst naar de olie die Maria Magdalena gebruikte om Jezus’ voeten te zalven en later ook Jezus’ lichaam. De schedel herinnert de kijker eraan dat het leven kort is en roept zo op tot inkeer. De altijdgroene klimop die langs de rots omhoog klimt is een symbool van onsterfelijkheid, trouw en opstanding.
De boetvaardige Magdalena werd geschilderd door Domenikos Theotokopoulos, beter bekend als El Greco (1541-1614). Hij werd geboren op Kreta (vandaar de naam De Griek), waar hij iconen leerde schilderen in laatbyzantijnse stijl. Rond 1567 verhuisde hij naar Venetië. Van Venetiaanse kunstenaars als Titiaan en Tintoretto leerde hij werken met kleur, perspectief en olieverf. Van 1570-1577 woonde hij in Rome, waar hij werd beïnvloed door het werk van Michelangelo alvorens zich voorgoed te vestigen in Toledo in Spanje. In die tijd was er een intense godsdienstige opleving gaande in Spanje met Ignatius van Loyola, Teresa van Avila en Johannes van het Kruis als prominente geestelijke leiders. El Greco schilderde vaak religieuze onderwerpen (er zijn alleen al zeven verschillende versies van Maria Magdalena), maar hij was ook geïnteresseerd in de actualiteit en de ontwikkelingen in de wetenschap. Al de in deze alinea genoemde factoren vinden hun weerslag in zijn schilderijen.
Maria Magdalena slaat haar betraande ogen op naar de hemel, smekend om genade. Op het eerste gezicht lijkt haar hoofd gedraaid, haar armen en nek te lang, en haar lichaam enigszins gekronkeld. Deze kenmerken worden wel toegeschreven aan de maniëristische manier van schilderen die in zwang was in deze periode, waarbij kunstenaars in reactie op de perfectie van de Hoog-Renaissance kozen voor een vreemdsoortig beeldgebruik met ongebruikelijke combinaties. Anderen zoeken een verklaring voor de ongewone uitbeelding van Maria Magdalena in El Greco’s achtergrond in de Byzantijnse kunst met zijn uitgerekte tweedimensionale figuren en het mystieke licht dat vanuit de figuren zelf lijkt te stromen. Weer anderen wijzen op El Greco’s interesse in de optische effecten van spiegels en lenzen als verklaring voor het element van verwringing in zijn schilderstijl.
Wat dan ook El Greco’s stilistische beweegredenen geweest mogen zijn, het heeft wat betreft De boetvaardige Magdalena geresulteerd in een zeer geestelijk en emotioneel portret. Maria Magdalena’s berouw is bijna tastbaar in haar lichaamshouding en gezichtsuitdrukking. De schedel, de donkere stola en de dreigende wolken wijzen ons op het oordeel dat ons treft als we ons niet bekeren. Tegelijkertijd doen Maria Magdalena’s gevouwen handen en naar boven gerichte blik ons onze ogen opslaan naar de hemel als de plaats waar onze redding vandaan komt. Er vallen lichtstralen op de boetvaardige zondares en de Eeuwige Rots ondersteunt en beschermt haar. Het innerlijk licht dat van Maria Magdalena afstraalt vertelt ons het goede nieuws: zij is vergeven!
*******
El Greco (Domenikos Theotokopoulos): De boetvaardige Magdalena, ca. 1580-1585. Olieverf op doek, 101.6 x 81.92 cm, in het Nelson-Atkins Museum, Kansas City, MO.
Voor meer informatie over El Greco, ga naar http://www.artcyclopedia.com/artists/greco_el.html
Voor meer informatie over Maria Magdalena, ga naar http://www.artcyclopedia.com/scripts/tsearch.pl?t=mary+magdalene&type=2
Cisca Ireland-Verwoerd woont met haar man en zoon in Boston, USA. Zij geeft lezingen en schrijft over haar twee favoriete onderwerpen: zending en het raakvlak tussen theologie en kunst.
ArtWay beeldmeditatie 18 april 2010