ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kerk en kunst -> Materiaal voor kerkelijk gebruik
De vrouw van Potifar - Pieter Coecke van Aelst
Pieter Coecke van Aelst: De vrouw van Potifar
De vrouw van Potifar
door Klazina Dieuwke Botke en Tanja Kootte
Pieter Coecke van Aelst (1512-1550) schilderde in het tweede kwart van de zestiende eeuw een paneel met het verhaal van Jozef en de vrouw van Potifar. Potifar, overste van de lijfwachten van de farao, had Jozef, de zoon van Jakob, als slaaf gekocht en hem een belangrijke functie in zijn huis gegeven. De vrouw van Potifar vond deze slaaf wel aantrekkelijk en op een dag toen er niemand in de buurt was, probeerde zij hem te verleiden. De brave Jozef weigerde dit en probeerde zo snel mogelijk weg te komen. In zijn gehaaste vlucht moest hij echter zijn mantel achterlaten (Genesis 39). Dit dramatische hoogtepunt uit het verhaal is op het schilderij afgebeeld. Jozef vlucht de slaapkamer uit en de vrouw, slechts gekleed in een doorzichtige sluier, lijkt uit het bed te zijn gesprongen en rent achter hem aan. Zij kan nog net zijn mantel vastgrijpen en om te kunnen ontsnappen, moet Jozef deze van zich afgooien.
De rennende beweging van beide figuren en de wapperende gewaden zorgen voor veel dynamiek in de voorstelling. Bijzondere details op het schilderij zijn de twee voorwerpen voor het bed die door de snelle actie zijn omgevallen. Zij hebben een symbolische betekenis; de kruik en kandelaar vormen een seksuele verwijzing naar de vrouw en de man. De geknakte kaars in de kandelaar kan een toespeling zijn op de weigering van Jozef. De erotische sfeer die de schildering mede hierdoor oproept, kon verantwoord worden door de morele inhoud. Jozef is hier het voorbeeld van zelfbeheersing, kuisheid en trouw.
De bijzondere compositie die de Antwerpse schilder Pieter Coecke van Aelst heeft gekozen, lijkt geïnspireerd te zijn op een van de beroemde fresco’s van Rafaël in de loggia van het Vaticaan. Mogelijk heeft de schilder op zijn reis naar Italië tussen 1525 en 1526 het fresco gezien of kende hij een van de vele prenten die hiernaar zijn gemaakt. Bij Rafaël maakt de voorstelling onderdeel uit van een serie over Jozef. Pieter Coecke van Aelst laat juist meerdere gebeurtenissen uit het leven van Jozef in één voorstelling zien.
Het vervolg op de scène op de voorgrond is namelijk rechts door de opening van de deur van de kamer te zien. Als Potifar later die dag thuiskomt, neemt zijn vrouw wraak op Jozef door de rollen om te draaien. Zij beschuldigt hem dat hij haar heeft willen verleiden en als zij haar man de mantel toont, gelooft deze haar onmiddellijk. ‘Die Hebreeuwse slaaf die jij in huis hebt gehaald, is mijn kamer binnengedrongen om zich met me te vermaken. Toen ik het op een schreeuwen zette, ging hij ervandoor en liet zijn kleed hier bij mij achter.’ Potifar wordt woedend na het horen van het betoog van zijn vrouw en laat Jozef opsluiten. In het werk van Pieter Coecke van Aelst staan de figuren op een plein, Potifar naast zijn vrouw die als bewijs de mantel van Jozef in haar handen houdt. Jozef staat tegenover hen en wordt door twee soldaten vastgehouden.
Subtiel op de achtermuur van de slaapkamer zijn in medaillons nog twee gebeurtenissen uit het leven van Jozef verbeeld. Links is een scène uit de jeugd van Jozef te zien. Hier wordt door Jozefs broers een bokje gedood om daarna met het bloed ervan Jozefs mantel te besmeuren. Zo overtuigen ze hun vader dat zijn lievelingszoon is verslonden door een wild dier. Rechts is een toekomstig tafereel afgebeeld, namelijk het vullen van een graanzak. Dit verwijst naar het weerzien van Jozef, die inmiddels tot onderkoning van Egypte is benoemd, met zijn broers als deze naar Egypte komen om graan te kopen. Deze laatste scène laat de beschouwer weten dat, hoe verleidelijk de vrouw van Potifar ook was, de standvastigheid van Jozef uiteindelijk wordt beloond.
*******
Uit het boek Bijbelse vrouwen in de kunst door Klazina Diewke Botke, Tanja Kootte en Guus van den Hout (voorwoord), Museum Catharijneconvent – Utrecht / Waanders Uitgevers – Zwolle, 2006.
Foto: Museum Catharijneconvent, Utrecht.
Museum Catharijneconvent. Schitterend goud en zilver, beelden van heiligen, schilderijen van grote meesters en eeuwenoude manuscripten. Dat en meer vindt u in het verrassende Museum Catharijneconvent, een voormalig Middeleeuws klooster vlakbij de Utrechtse Dom. www.catharijneconvent.nl
ArtWay beeldmeditatie 6 juni, 2010