25 januari - Caravaggio Bekering van Saulus

     Caravaggio: De bekering van Saulus 

  De voetstappen van Jezus  

door Nigel Halliday 

Hoe gaat de machtige Saulus op zijn bek! Vol van zichzelf is hij op weg naar Damascus om daar een gewelddadige campagne tegen de christenen op te zetten (Handelingen 9). Maar Jezus komt hem tegemoet, verblindt hem en smijt hem op de grond. 

Voor het midden van de 16e eeuw was dit hoe de bekering van Saulus werd uitgebeeld – een trotse man vernederd. Het paard doet de val extra uitkomen. De berijder is uit het zadel gevallen, om je dood te schamen! 

En dat zou ook het dramatische thema voor Caravaggio geweest kunnen zijn. Zeker, Saulus ligt plat op zijn rug. Hij is gekleed als een krijgsman uit op geweld. Hij heeft zijn zwaard verloren en graait blind door de lucht, met geopende handen, weerloos. Caravaggio benadrukt in feite de hulpeloosheid van Saulus. Voor hem gaven kunstenaars gewoonlijk het moment weer dat Saulus zich weer oprichtte, maar hier ligt hij kwetsbaar op de grond. 

Maar Caravaggio is net als Michelangelo – in de versie van dit thema die hij zo’n 60 jaar eerder schilderde in de Pauluskapel van het Vaticaan – niet gericht op het thema van hoogmoed die voor de val komt, maar op de geestelijke realiteit van wat Saulus overkomt: de directe confrontatie tussen Saulus en de opgestane Jezus. 

Caravaggio’s werk is zelfs nog meer hierop toegespitst dan dat van Michelangelo. Hij laat alle van de hoofdzaak afleidende details weg, zoals Jezus in de lucht, het verschrikte paard dat hard wegrent en Saulus’ gevolg dat zich om hem heen verdringt. Er zijn geen onnodige rekwisieten, bijna geen voorgrond, geen achtergrond. Als in een toneelstuk vangt hij onze aandacht door het toneel te vullen met een paar grote zeer realistische figuren in ongebruikelijke opstelling, terwijl hij het licht laat vallen op wat eruit moet springen. 

Boven Saulus houdt de oude bediende het paard in bedwang. Volgens Handelingen 9 hoorden degenen die bij Saulus waren wel een stem, maar ze hadden geen idee wat er met hem gebeurde. De knecht staat dan ook achter het paard als een toeschouwer. Zie hoe zijn benen een echo vormen van het linkervoorbeen van het paard. Zijn gezicht is in de schaduw, want hij is buitengesloten van het drama dat Saulus overkomt. 

Het licht valt op Saulus. Net als Michelangelo gebruikt Caravaggio het beeld van het licht om de communicatie tussen Jezus en Saul aan te duiden. Het schilderij lijkt dit moment op het doek te bevriezen. Het is het moment waarop Saulus zich realiseert dat hij zich vreselijk heeft vergist, het moment waarop zijn leven en het werk van het evangelie en daarmee de hele mensheid zal gaan veranderen. 

Maar het licht valt ook op de andere hoofdpersoon – het paard. Waarom is het paard zo belangrijk? Het is enorm en vult bijna tweederde van het doek. Het staat er zeker niet alleen maar bij om Saulus’ vernedering te benadrukken. Het licht valt op zijn flank en het is prachtig geschilderd – Caravaggio’s realisme op zijn best. Er wordt vaak opgemerkt dat het paard geen weet heeft van wat er gaande is, als een stom beest. Maar dat zou betekenen dat Caravaggio een enorme hoeveelheid briljante schilderkunst heeft gewijd aan een onderwerp dat er eigenlijk niet toe doet. 

Wat mij het meest opvalt aan het paard, is hoe het zijn uiterste best doet Saulus geen pijn te doen. Het oog van het paard is duidelijk op de liggende figuur gericht. Het paard houdt zijn rechter voorhoef omhoog en gedraaid alsof het extra voorzichtig is waar het hem neer gaat zetten. Als je de diagonale lijnen trekt van de boven- naar de benedenhoeken, blijkt de hoef het centrum van het schilderij te vormen. 

Het paard lijkt hier een beeld voor de macht van God. Dit dier met zijn sterke wil en kracht zou de gevallene serieus kunnen verwonden. Maar het handelt daarentegen met grote mildheid, voorzichtigheid en zelfs medeleven. Ook al is Saulus hier de kwetsbaarheid zelve, een paar dagen later zal hij zijn zicht terugkrijgen en een nieuwe weg inslaan waarop hij vrede zal verkondigen in plaats van geweld, liefde in plaats van religieuze haat en verzoening voor de hele wereld. 

God gaat soms op schokkende en hardhandige wijze met ons om. Maar zijn doel is altijd om ons en ook door ons goed te doen. Net als het paard is God imponerend en angstaanjagend, maar heel voorzichtig waar hij zijn voeten zet. Hij zal ons nooit vertrappen. Integendeel, hij helpt ons overeind zodat we een nieuw begin kunnen maken. 

******* 

Caravaggio: De bekering van Saulus, 1601, olieverf op doek, 230 x 175 cm. Cerasikapel, Sante Maria del Popolo, Rome. 

Caravaggio (1571-1610) was een van de grootste schilders in de Europese geschiedenis. Zijn composities waren intiem en emotioneel. Zijn grootse gebruik van licht veranderde zijn doeken in ruimten met de krachtige intensiteit van een verlicht toneel. De bijbelse taferelen van Caravaggio weken af van die van zijn tijdgenoten. Hij schilderde vaak karakters die normaal niet werden geschilderd en benadrukte vaak dingen die normaal niet werden benadrukt. Zijn streven om de scènes waarheidsgetrouw en objectief te schilderen was radicaal voor zijn tijd. Hij probeerde de werkelijkheid te schilderen zoals ze is en liet niet na om het gebroken, vergankelijke en zondige karakter van de mensheid te benadrukken. Deze menselijke gebreken waren ook zichtbaar in Caravaggio’s eigen leven. In 1606 vluchtte hij van Rome naar Napels omdat hij een man had gedood. Vervolgens verliet hij Napels in 1607 om naar Malta te gaan waar hij werd gearresteerd voor een ander incident. Hij zag kans te ontsnappen en vluchtte in 1608 naar Sicilië en van daar naar Napels in 1609. Uiteindelijk kwam hij terug naar Rome in 1610 waar hem door de paus algehele gratie werd verleend. 

Nigel Halliday is een freelance schrijver, docent in de kunstgeschiedenis en een van de voorgangers van Hope Church, Greatham, Engeland. www.nigelhalliday. org     

ArtWay beeldmeditatie 22 september 2013