ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kunstenaars
.jpg)
Icoon Pinksteren - BM - M. Hengelaar-Rookmaaker
Pinkstericoon van het Kirillo-Belozersky klooster
Als wind en vuur
door Marleen Hengelaar-Rookmaaker
Handelingen 2:1-13 beschrijft het neerdalen van de Geest op de eerste Pinksterdag als ‘een geluid als van een hevige windvlaag, dat het huis waar de discipelen zich bevonden geheel vulde.’ Een soort vlammen, die zich als vuurtongen verspreidden, zetten zich op ieder van hen en allen werden vervuld van de heilige Geest en begonnen op luide toon te spreken in vreemde talen, zoals hun door de Geest werd ingegeven. De Joden dromden samen en raakten geheel in verwarring. Verbijsterd en geheel van hun stuk gebracht vroegen ze aan elkaar: ‘Wat heeft dit toch te betekenen?’ Maar sommigen zeiden spottend: ‘Ze zullen wel dronken zijn.’
Hoewel deze Pinkstericoon over een buitengewoon opwindende gebeurtenis gaat, straalt hij een en al rust uit. Geen vuurtong, geen windvlaag en geen verbijsterde menigte te bekennen. De icoon is er dan ook niet op uit om het toenmalige gebeuren historisch correct weer te geven, maar hij wil ons daarentegen iets laten zien van de betekenis van Pinksteren, toen en nu. De kern van Pinksteren is volgens de icoon dit: de komst en aanwezigheid van de heilige Geest in de kerk en via de kerk in de wereld.
Hoe brengt de icoon dit in beeld? Helemaal bovenin zien we een kleine halve cirkel, waaruit twaalf stralen komen. Deze lichtstralen dalen neer op de twaalf apostelen en verbeelden de neerdaling van de Geest. Twaalf apostelen? Er waren er toen toch nog maar elf, daar Judas er niet meer bij was? Dat klopt, ja. De twaalfde persoon is hier Paulus, rechts middenin gezeten tegenover de goudgemantelde Petrus. Historisch gezien was hij er zeker niet bij, want zijn onverwachtse bekering zou pas later plaatsvinden. Maar als belangrijke pijler van de kerk en van de verkondiging van het evangelie aan de volkeren der aarde neemt hij in de kring van de apostelen een vooraanstaande plaats in.
De twaalf apostelen staan hier dan ook samen voor de kerk. Ze zijn gezeten in een halve cirkel, die hun onderlinge eenheid en harmonie verbeeldt. Deze halve cirkel is naar voren toe open, zodat de kijker plaats kan nemen in de kring van de kerk en de eenheid binnengetrokken wordt. De gezichten van de apostelen staan bedachtzaam. Ze staren voor zich uit of kijken naar boven. Twee lijken op ons, de beschouwer, gericht. Iedere apostel heeft een boekrol in zijn ene hand, terwijl ze met hun andere hand een verschrikt (de drie links vooraan), naar boven wijzend of ontvangend gebaar maken. Paulus met name houdt zijn rechterhand wijd open.
In het midden, tussen Petrus en Paulus in, bevindt zich een open plek. Het is de ereplaats, de zetel van de leraar, waaromheen de apostelen zich hebben geschaard. Deze is gereserveerd voor Christus, die – ook al is hij lichamelijk naar de hemel opgestegen – het onzichtbare maar altijd aanwezige hoofd van de kerk is. Op sommige, veelal westerse Pinkstericonen is Maria op deze centrale plek gezeten. De Bijbel vertelt ons dat ze inderdaad bij de uitstorting van de heilige Geest aanwezig was, maar meer dan dat wordt ze op de zetel van de leraar afgebeeld omdat ze gezien wordt als de voorbeeldige mens, daar ze evenals Jezus onbevlekt en zonder zonde wordt geacht.
Onder en aan de voeten van de apostelen ligt een derde halve cirkel, die als je er naar kijkt Escherachtig omklapt tot een poort waaruit een koninklijke figuur naar buiten treedt. Dit symbolische personage is de Kosmos, die de volkeren van de wereld verbeeldt die in duisternis leven. Het is een oude man, want hij vertegenwoordigt een vergankelijke wereld. Om hem heen is de zwartheid van de zonde en de dood. Hij houdt een doek op, waarin twaalf boekrollen zijn gelegd die staan voor het onderwijs van de apostelen dat licht zal brengen in de donkere wereld van de volkeren.
Iconen worden volgens het oosters-orthodoxe denken niet geschilderd, maar geschreven. Ze worden niet zozeer als kunst beschouwd, maar als weergave van de theologie of leer van de kerk. Hun inhoud ligt dan ook vast. Zoek maar eens meerdere Pinkstericonen op en je zult zien dat een Pinkstericoon van nu dezelfde elementen bevat als de bovenstaande 15e-eeuwse icoon. Deze Pinkstericonen brengen in beeld dat de heilige Geest de kerk bekrachtigt en bijstaat in het verspreiden van het licht van het evangelie tot in de verste uithoeken van de aarde. Met een kracht die niet te stuiten is, toen en nu. Met een kracht als van de wind die doordringt tot in de kleinste kieren en gaten en als van vlammen die zich als een lopend vuurtje verspreiden. Met een kracht die niemand voor mogelijk had gehouden, nog in het minst dit stelletje bijeengeraapte volgelingen van Jezus.
*******
Pinkstericoon, Kirillo-Belozersky klooster, Rusland, ca. 1497.
Marleen Hengelaar-Rookmaaker is hoofdredacteur van ArtWay. In 2012 kwam onder haar redactie het boek Jezus voor ogen uit, met beeldmeditaties voor de veertigdagentijd en Pasen.
ArtWay beeldmeditatie 19 mei 2013