ArtWay

Kunstenaars openen onze ogen voor rijkdom en betekenis. Sandra Bowden

Kunstenaars

Gogh, Vincent van - BM - Sharon Gallagher

Vincent van Gogh: De barmhartige Samaritaan en
 
De opwekking van Lazarus
 
 
Van Goghs versie – Van Gogh interpreteert twee bijbelverhalen
 
door Sharon Gallagher
 
‘Er is verdriet in het uur van de dood, maar ook onuitsprekelijke vreugde, wanneer het uur van de dood gekomen is van iemand die een goede strijd heeft gestreden. Er is Een die heeft gezegd: 'Ik ben de opstanding en het leven, als iemand in mij gelooft, al ware hij dood, toch zal hij leven.’ Uit een preek van Vincent van Gogh daterend van 29 oktober 1876
 
Vincent van Gogh, de grote kunstenaar wiens werk nog steeds miljoenen mensen verrukt en inspireert, begon zijn werkzame leven met een heel ander soort roeping. Als een jonge en diepreligieuze man besloot Van Gogh om predikant te worden. In een brief aan zijn broer Theo schreef hij over zijn roeping: ‘Hij heeft mij gezonden om het evangelie aan den armen te verkonden.’
 
Van Goghs eerste standplaats was als lekenprediker in de mijnregio van België, waar hij een simpel leven leidde en sliep op hooi in een kleine hut. Hij werd echter door de kerkelite als een fanaticus beschouwd en zijn gedrag een predikant onwaardig. Van Gogh werd daarom ontheven uit zijn ambt. Gedesillusioneerd wijdde hij hierna al zijn energie vastberaden aan de schilderkunst.
 
Hoewel Van Gogh zich na dit incident afkeerde van de kerk, toch bleef hij standvastig in zijn geloof. Als kunstschilder beschouwde Van Gogh zichzelf nog steeds in dienst van de Heer. ‘De essentie van wat de grote kunstenaars, de serieuze meesters in hun meesterwerken zeggen, daarin zul je God terugvinden,’ schreef hij.
 
Van Goghs schilderijen, met name zijn portretten, tonen zijn niet aflatende begaanheid met de lagere klasse. In een van zijn eerste schilderijen, getiteld De Aardappeleters, zit een uitgehongerde familie rond de tafel hongerig te staren naar hun karige maaltijd. De donkere tonen van het schilderij, bruin, zwart en grijs, benadrukken de uitzichtloosheid van hun omstandigheden.
 
Zijn broer Theo, een kunsthandelaar, vertelde hem echter dat mensen niet houden van zulke donkere schilderijen, waarna Vincent van Gogh landschappen met lichtere kleuren begon te schilderen. Deze schilderwerken hebben iets lichtvoetigs, alsof het landschap hem opvrolijkte. De wereld mocht dan wel vol onrecht en ongelijkheid zijn, gelukkig was er nog altijd de schoonheid van het platteland.
 
Nadat Theo hem had voorgesteld aan de Parijse Impressionisten, ontwikkelde Van Gogh zijn wereldberoemde stijl met zijn exploderende kleuren en expressieve textuur. Naast de portretten, velden en bloemen waarmee hij bekend is geworden, baseerde Vincent ook schilderijen op het werk van vroegere kunstenaars. Een voorbeeld hiervan is De barmhartige Samaritaan naar een werk van Delacroix. De compositie van het werk van Van Gogh is gelijk aan die van Delacroix, met de Samaritaan die de halfdode man op zijn paard tilt.
 

 
 
Maar door het lichtere palet van Van Gogh zijn op zijn werk ook de ‘goede’ mensen goed te zien, de mensen die de gewonde man passeerden zonder hem te helpen – een belangrijk onderdeel van de gelijkenis. Wellicht representeren deze mannen de kerkleiders die zo onwelwillend omsprongen met zijn eigen hulp aan de armen. Zij tonen klein en mager, onbelangrijk in vergelijking met de hoofdrolspelers van het schilderij.
 

 
 
Van Goghs Opwekking van Lazarus is gebaseerd op een ets van Rembrandt. In deze ets verzamelt een groep mensen zich rond de ingang van een grotachtige tombe en kijkt toe hoe Jezus Lazarus opwekt uit de doden. Het schilderij van Van Gogh is intiemer. We zien slechts drie mensen, Maria en Marta die verrast ontdekken dat hun broer Lazarus weer is opgestaan. Jezus is niet te zien, hoewel sommige critici menen dat de zon symbool voor hem staat. De zon domineert het schilderij als vierde belangrijke element in de compositie. Indachtig Van Goghs grote bijbelkennis mogen we er een verwijzing naar Maleachi 3:20 in zien: ‘De zon zal stralend opgaan, die gerechtigheid brengt en genezing in haar vleugels draagt.’
 
In de ets van Rembrandt speelt de scène zich bijna geheel af in de schaduw, terwijl een dramatische lichtstraal op Lazarus valt. De zon van Van Gogh verlicht echter het hele schilderij, daar het wonder de macht weerspiegelt van degene die nieuw leven kan geven.
 
Dit is een zeer persoonlijk werk voor Van Gogh, die op het moment van vervaardiging aan een geestesziekte leed. Hij wist dat hij ziek was en op zijn heldere momenten ‘werkte hij als een razende’. Aan het eind van zijn leven leed Van Gogh zowel fysiek als geestelijk pijn, maar schreef toch aan zijn broer dat ‘godsdienstige gedachten hem soms veel troost boden.’
 
Zijn Lazarus kijkt enigszins versuft en verrast dat hij weer het zonlicht ziet. Deze Lazarus heeft het gezicht van Van Gogh, de ernstig zieke schilder die in de opstanding van Lazarus hoop voor zijn eigen toekomst ziet!
 
*******
 
Vincent van Gogh, De barmhartige Samaritaan (naar Delacroix),1890, olieverf op doek, 73 x 60 cm, Kröller Müller Museum.
 
Vincent van Gogh, De opwekking van Lazarus (naar Rembrandt),1890, olieverf op doek, 50 x 65 cm, Van Gogh Museum Amsterdam.
 
Eugène Delacroix: De barmhartige Samaritaan, 1849, olieverf op doek, 37 x 30 cm, privé collectie.
 
Rembrandt van Rijn: De opwekking van Lazarus, 1630, ets en burijn, 37 x 26 cm, Rijksmuseum Amsterdam.
 
Voor een eerdere beeldmeditatie bij het werk De opwekking van Lazarus, klik hier
 
Vincent van Gogh (1853-1890) heeft zijn respect voor de Bijbel en Christus nooit achter zich gelaten. Tot aan het eind van zijn leven geloofde hij in een leven na dit leven voor hen die hadden volhard in een leven van geloof. At Eternity’s Gate (Aan de rand van de eeuwigheid) is de titel van een boek van Kathleen Powers Erickson (Eerdmans, 1998) over de geestelijke dimensie van Van Goghs werk. Vaak is gezegd dat hij het christelijk geloof van zijn opvoeding vaarwel zei na een periode van religieus fanatisme als jong volwassene. Kathleen Powers Erickson laat zien dat zijn ascetische levenshouding aansloot bij een oude christelijke traditie die zich baseerde op het onderwijs van Jezus zelf, de vita apostolica. Twee boeken uit deze traditie hadden een levenslange invloed op Van Gogh: De Imitatio Christi van Thomas a Kempis en Pilgrim’s Progress van John Bunyan. Hij probeerde deze boeken uit te leven toen hij tussen de arme mijnwerkers in de Borinage in België woonde. Toen hij vervolgens door zijn superieuren werd bestempeld als te fanatiek voor zendingswerk, brak Van Gogh met het gevestigde christendom – maar niet met de Bijbel en Christus. Hij ging op zoek naar een synthese tussen zijn geloof en het modernisme. Hij voelde zich aangesproken door Christusachtige figuren in moderne boeken van schrijvers als Emile Zola en Victor Hugo. Zijn brieven laten ons zijn diepste gedachten kennen over zijn werk, geloof en pelgrimstocht. Zijn geloof bood hem troost en hoop tijdens zijn slopende ziekte. In zijn laatste levensfase ontleende hij zijn onderwerpen aan de gelijkenissen, woorden en daden van Jezus. (Tekst: Jeff Fountain. Voor de hele tekst, klik hier)
 
Sharon Gallagher is hoofdredacteur van Radix Magazine en assistent-directeur van New College Berkeley, VS. Deze meditatie is oorspronkelijk gepubliceerd in Radix Magazine.
 
Artway beeldmeditatie 3 maart 2013