ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kunstenaars
Klee, Paul - BM - Graham Birtwistle
Paul Klee: Kinderbuste
Kinderspel
door Graham Birtwistle
Deze aquarel stelt een kind voor en lijkt op het eerste gezicht zelfs te zijn gemaakt door een kind. Dat ballonhoofd, met zijn simpele gelaatstrekken en nogal onvaste lijnvoering, doet denken aan de manier waarop jonge kinderen mensen tekenen. Maar geen kind had die overwogen compositie en dat geraffineerde kleurgebruik kunnen verzinnen. Dit schilderij combineert op knappe wijze het abstracte met het figuratieve. De wisselwerking tussen dunne, trillende lijnen en subtiele kleurvlakken verleent de voorstelling een raadselachtige psychologische diepgang. En toch raken we de indruk niet helemaal kwijt dat een kind een kind heeft getekend.
De Zwitserse schilder, theoreticus en kunstdocent Paul Klee (1879-1940) wordt beschouwd als een pionier in het bestuderen van kindertekeningen en de ontwikkeling van een moderne schildertaal op basis daarvan. Klee was in dat opzicht een primitivist. Terwijl kunstenaars als Picasso zich lieten inspireren door ‘primitieve’ maskers in antropologische verzamelingen, keek Klee voor zijn inspiratie naar kindertekeningen. Klee deed zijn ‘veldwerk’ veelal thuis aan de hand van bewaarde jeugdwerkjes en tekeningen van zijn zoontje Felix, met als doel om te leren van deze ‘primitieve’ kunst. Aan het begin van de 20ste eeuw omvatte het begrip ‘primitieve kunst’ een scala aan kunstsoorten, van rituele maskers uit Afrika en Oceanïe tot middeleeuwse schilderingen, volkskunst en kindertekeningen uit Europa. Wat deze anderszins niet aan elkaar verwante uitdrukkingsvormen met elkaar verbond, was het zichtbaar ontbreken van methoden en vaardigheden ontwikkeld door de Europese kunsttraditie vanaf de Renaissance. Dit vormde de aanleiding voor een cultuurstrijd. Voorstanders van de renaissancistische traditie keken neer op ‘primitieve’ kunst als onbeschaafd, maar door de avant-garde werd deze kunst juist hoog aangeslagen, niet alleen vanwege haar niet-naturalistische vormen, maar ook vanwege de belofte die zij inhield voor het hervinden van een oorspronkelijke vorm van expressie onbesmet door eeuwen Europese cultuur. Klee zelf schreef in 1906 over de noodzaak om te beginnen ‘beim Kleinsten’: ‘Wie neugeboren will ich sein, nichts wissen von Europa, gar nichts. Keine Dichter kennen, ganz schwunglos sein, fast Ursprung.’ Kindertekeningen waren dus voor Klee niet alleen maar schattig; ze stimuleerden zijn zoektocht naar diepere waarden.
Een onlangs geopende tentoonstelling in het Cobramuseum te Amstelveen laat zien hoe Klee invloed uitoefende op een nieuwe generatie kunstenaars die de Cobrabeweging vormden in 1948. De jonge Nederlanders Karel Appel, Constant en Corneille volgden Klee’s voorbeeld door hun werk te baseren op kindertekeningen. Constant schreef aan kindertekeningen een revolutionaire waarde toe: ze toonden de spontane creativiteit die in ieder mens sluimert, en eenmaal ontwaakt zou deze creativiteit de maatschappij kunnen veranderen. In 1949 bespotten Nederlandse kranten de ‘kinderlijke’ werken van Cobra, maar eerder dat jaar gaf een tentoonstelling van kindertekeningen in het Stedelijk Museum te Amsterdam al een voorproefje van de grote cultuurveranderingen die op komst waren. Want in de naoorlogse jaren voltrok zich een complete herwaardering van kindertekeningen door kunstenaars, pedagogen en publiek. Het krabbeltje van het jonge kind werd nu hét voorbeeld van de vrije en spontane expressie waarnaar vele volwassenen verlangden. Daaruit is inmiddels een ware moderne volkskunst ontstaan: ‘koelkastkunst’ oftewel de kleine tekeningen die trotse ouders op de deur van hun koelkast plakken.
Paul Klee heeft deze grote herwaardering van kindertekeningen zelf niet mogen meemaken. Hij was een belangrijke wegbereider daarvan, hoewel Klee’s eigen spirituele waarden niet of nauwelijks weerklank vonden bij de jongere generaties. Klee was geen christen, maar in de woorden die ik hierboven citeerde hoor ik een echo van de Bijbel. Het was Jezus die de verbaasde farizeeër Nicodemus vertelde dat hij ‘opnieuw geboren’ moest worden om het koninkrijk van God te zien (Johannes 3:3). En het was Jezus die tegen zijn leerlingen zei: ‘Laat de kinderen tot mij komen, houd ze niet tegen, want het koninkrijk van God behoort toe aan wie is zoals zij. Ik verzeker jullie: wie niet als een kind openstaat voor het koninkrijk van God, zal er zeker niet binnengaan’ (Marcus 10:14-15). Van het anders ondergeschikte kind (zie Spreuken 22: 6) maakte Jezus een rolmodel voor gelovigen en keerde zo de verwachtingen van zijn volwassen leerlingen om. Klee begon zijn spirituele zoektocht door te willen leren van de ‘kleinsten’.
*******
Paul Klee: Kinderbuste, 1933, aquarel op katoen, 50.8 x 50.8 cm. Zentrum Paul Klee, Bern, Zwitserland.
Paul Klee (1879-1940) werd in december 1879 geboren in het Zwitserse plaatsje Münchenbuchsee. In 1880 verhuisde de familie Klee naar Bern. Paul Klee bezocht de middelbare school in Bern en studeerde daarna aan de tekenschool van Heinrich Knirr en kunstacademie in München. In 1901 reisde Paul Klee naar Italië. De vroegchristelijke en byzantijnse kunst maakten grote indruk op hem. Vijf jaar later trad hij in het huwelijk met de pianiste Lily Stumpf. Het echtpaar vestigde zich in München. Paul Klee liet zich beïnvloeden door primitieve kunst, door kindertekeningen en tekeningen van geestelijk gestoorden. Vanaf 1921 gaf Paul Klee les aan het Bauhaus in Weimar. Hij ging steeds kleurrijker schilderen en maakte ook een stap in de richting van het abstracte. Nadat Hitler in 1933 aan de macht kwam werd zijn kunst als ontaard beschouwd. Klee werd ontslagen aan de academie. Omdat hij niet meer in Duitsland kon werken, vestigde hij zich in Bern. In 1937 vond een expositie plaats in München, waarin de nazi's lieten zien wat zij als ontaarde kunst beschouwden. Op deze tentoonstelling waren ook zeventien schilderijen van Paul Klee te zien. Reeds in 1935 openbaarde zich de ernstige ziekte progressieve sclerodermie. Hieraan overleed Paul Klee in juni 1940 in een ziekenhuis in Locarno. Hij liet meer dan 10.000 kunstwerken na en vele geschriften in de vorm van essays, dagboeken en brieven. In juni 2005 opende het Paul Klee Centrum in Bern haar deuren. De verzameling van het centrum in Bern bestaat uit ongeveer veertig procent van de olieverfschilderijen van de kunstenaar.
Graham Birtwistle doceerde van 1971 tot zijn pensioen in 2004 moderne kunstgeschiedenis aan de VU in Amsterdam. Hij heeft veel gepubliceerd over de Cobrabeweging. Zijn boek Living Art (Reflex - Utrecht, 1986) behandelt de kunsttheorie uit de 1940’s van de Deense Cobrakunstenaar Asger Jorn.
Verder lezen en kijken:
- Tentoonstelling Klee + Cobra. Het begint als kind, Cobramuseum Amstelveen, 28 januari – 22 april 2012. Zie ook de catalogus.
- George Boas: The Cult of Childhood, The Warburg Institute, London 1966.
- Jonathan Fineberg: The Innocent Eye. Children's Art and the Modem Artist, Princeton University Press, Princeton (New Jersey),1997.
- Graham Birtwistle: 'Spontaniteit', in Kunstlicht 31 (2010), 1, pp. 42-48.
ArtWay beeldmeditatie 5 februari 2012