ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Franz Marc: Lotgevallen van de dieren
ArtWay beeldmeditatie 9 juni 2024
www.artway.eu
Franz Marc: Lotgevallen van de dieren
De spirituele betekenis van dieren in de beeldende kunst van Franz Marc
door Kick Bras
Dit schilderij Tierschicksale, ook wel genoemd De bomen toonden hun ringen, de dieren hun aderen, uit 1913 van de Duitse schilder Franz Marc laat zien hoe de mens bezig is de leefwereld van dieren te verwoesten. Een paradijselijke dierenwereld wordt door een apocalyptische ramp verstoord. Het ontbreken van horizontale en verticale lijnen maakt het beeld heel onrustig. De grote diagonale lijnen van geknakte en ontwortelde bomen roepen een sfeer van chaos en enorme bedreiging op. De panische paarden onder een bloedende boom linksboven, de beschutting zoekend zwijnen linksonder en de groep reeën met gestrekte nekken rechts maken de angst tastbaar. De langgerekte nek van het dier dat in doodsnood schreeuwt naar de hemel laat ons niet onberoerd. Hier is niet alleen maar een natuurramp aan het werk. Het gaat ook om onheil dat door mensen aangericht is. Links zien we een afgezaagde boomstam. Hier is duidelijk de mens aan het werk geweest.
Toen Marc diende aan het front in 1915 ontving hij een ansichtkaart van dit werk, dat op dat moment geëxposeerd werd in Berlijn. Hij schreef toen op 17 maart 1915 aan zijn vrouw: ‘Ik was erg getroffen en opgewonden. Het lijkt wel een voorspelling van deze oorlog, gruwelijk en aangrijpend. Ik kan nauwelijks geloven dat ik dit geschilderd heb. Op de wazige kaart is het effect in elk geval zo ongelooflijk waar dat het griezelig is.’
De Duitse schilder Franz Marc leefde van 1880-1916. Tijdens zijn middelbare schooltijd overwoog hij om theologie te gaan studeren. Hij stond toen zeer onder invloed van de lutherse predikant Otto Schlier. Maar hij koos voor het kunstenaarschap en ging zich steeds meer toeleggen op het schilderen van dieren. Hij werd in die tijd gestimuleerd door de dierenschilder Jean Bloe Niestle die hem aanraadde om zich in de ziel van het dier te verdiepen.
Marc zocht een manier van schilderen die expressie geeft aan innerlijke emoties en spirituele visie. Hij schreef: ‘Er is een stem in mij die mij steeds weer zegt: terug naar de natuur, terug naar de meest eenvoudige dingen. Want alleen daarin is het symbolisme, het pathos en het mysterie van de natuur.’
Hij wilde dat zijn werk minder naturalistisch en meer spiritueel werd. Daartoe ging hij de vormen meer abstraheren en vereenvoudigen. Als hij dieren schilderde, ging het hem niet langer om een exacte weergave van het dier. Nee, hij wilde doordringen tot het wezen van het dier, tot het kloppende en bonzende hart van het dier. Hij wilde het levensmysterie in de dieren oproepen. Zo schreef hij omstreeks 1912:
Er bestaat geen echte kunst zonder religie. De wetenschap en techniek kunnen dit niet vervangen. Er zullen nieuwe symbolen opkomen om God en kunst met elkaar te verbinden. De kunst zal zich vrijmaken van de wensen en plannen van mensen. We zullen het woud en het paard niet meer schilderen zoals ze ons bevallen maar zoals ze werkelijk zijn, zoals het woud en het paard zichzelf voelen, hun diepste wezen, dat achter de uiterlijke schijngestalte ligt.
In dieren zie je volgens Marc het trillen van het leven, het kloppen van het bloed. Je ziet hoe hetzelfde levensmysterie waar de mens deel aan heeft ook leeft in dieren en planten. Wij moeten ons inleven in de wijze waarop het leven in dieren zich manifesteert.
Vanaf 1908 is hij drie jaar lang bezig geweest met het schilderen van composities met paarden. Daarbij vormde hij het landschap steeds meer in overeenstemming met de ritmiek gevormd door de verschillende paardenlijven, zodat er een symbiose ontstond. Ook de kleuren gingen daarin een rol spelen. Het gebruik van complementaire kleuren moest evenwicht in het schilderij brengen. Samen met o.a. Kandinsky publiceerde hij een almanak onder de titel Der blaue Reiter en richtte hij een nieuwe kunstenaarsgroep met diezelfde naam op. De nieuwe kunst die zij wilden maken heeft, aldus Marc, wel degelijk een traditie achter zich, bijvoorbeeld in het mystieke werk van El Greco. Het gaat hem om een mystiek-innerlijke constructie van de wereld. Zijn groep heeft als doel ‘symbolen van hun tijd te scheppen met hun werk dat thuishoort op het altaar van de toekomstige spirituele religie’.
Samen met de kunstenaarsgroep Die Brücke wordt de groep van Der Blaue Reiter tot een spraakmakende en invloedrijke stroming van het Duitse expressionisme. Deze stroming wilde breken met de oude orde van het Duitse Keizerrijk met zijn volgens hen huichelachtige moraal, zijn hang naar uiterlijk vertoon, zijn doorgedreven kapitalisme en materialisme en zijn kunst van nationalistische verheerlijking. De kunst die de expressionisten wilden maken moest zuiver zijn, intuïtief, vitalistisch, niet naturalistisch maar spiritueel en idealistisch. Helaas is hem niet veel tijd gelaten. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werd hij opgeroepen voor het leger en sneuvelde op 4 maart 1916 aan het front in Frankrijk.
*******
Franz Marc: Lotgevallen van de dieren (Tierschicksale), 1913, olieverf op linnen, 264 x 195 cm. Bazel, Kunstmuseum.
Franz Marc studeerde aan de Akademie der Bildende Künste in München. Aanvankelijk schilderde hij in een academische stijl, maar onder invloed van reizen naar Parijs werd zijn werk steeds meer expressionistisch. In 1910 ontmoette hij August Macke en Wassily Kandinsky met wie in 1911 hij de kunstenaarsgroep Der Blaue Reiter oprichtte. Marc legde zich vooral toe op het schilderen van dieren, waarvoor hij een eigen kleurensymboliek ontwikkelde. Marc overleed op jonge leeftijd in de Eerste Wereldoorlog.
Kick Bras (1949) is theoloog en publiceert over spiritualiteit, mystiek en meditatie. Als onderzoeker is hij gelieerd aan het Titus Brandsma Instituut te Nijmegen, een wetenschappelijk onderzoeksinstituut voor de studie van spiritualiteit in het licht van de joodse en christelijke traditie. Eerder doceerde hij spiritualiteit aan de Theologische Universiteit van Kampen. Van zijn hand verscheen eveneens bij Skandalon Een met de Ene. Protestantse mystiek van Abraham Kuyper tot Maria de Groot (2013); Oog in oog, christelijke mystiek in woord en beeld, Skandalon, 2017 en Het bezielde landschap. Spiritualiteit in de schilderkunst, Skandalon, 2019. Zie verder http://www.kickbras.nl.
*******
KUNSTNIEUWS
REIZENDE EXPOSITIE HEEL DE AARDE – Christelijk kunstcollectief ArsProDeo heeft een nieuwe reizende expositie Heel de aarde. Deze expositie vraagt aandacht voor het klimaat en hoe wij omgaan met de schepping. Hiervoor werken zij samen met Groene Kerken. Bent u op zoek naar een creatieve en inspirerende manier om aandacht te vragen voor het klimaatvraagstuk in uw kerk of gemeenschap? Dan kunt u ons uitnodigen met de expositie ‘Heel de Aarde’ om uw activiteiten te ondersteunen. Op deze site vind je meer informatie en hoe je deze expositie kunt aanvragen voor jouw kerk of instelling.
INTERVIEW MET LEEN LA RIVIÈRE – Interview met Leen la Rivière bij zijn afscheid van Platform Kerk & Kunst door kunsthistorica Frouckje van der Wal. Lees hier
OPEN CALL PLATFORM KERK & KUNST – Platform Kerk & Kunst organiseert in samenwerking met de Jacobikerk in Utrecht de expositie "Zoals een mantel om mij heen geslagen". De titel is ontleend aan een lied van Huub Oosterhuis. De expositie zal lopen van oktober tot in december 2024. Kunstenaars worden opgeroepen om werk te maken over echt contact en compassie, als tegenhanger tegen het massale online contact. Digitale inleverdatum is uiterlijk 22 juni 2024. Een ballotagecommissie maakt een selectie op thema, artistieke kwaliteit en plaatsingsmogelijkheden. Op 21 september 2024 vindt de fysieke selectie uit het digitaal gekozen werk plaats. Dat werk wordt geëxposeerd in het Noorderkoor van de Jacobikerk. Meer info vind je op onze website, daar kun je je werk ook aanmelden. www.platformkerkenkunst.nl
SYMPOSIUM EN EXPOSITIE PLATFORM KERK & KUNST – zaterdag 5 oktober. Zoals een mantel om mij heen geslagen. Deze regel komt uit een lied van Huub Oosterhuis en dit lied heeft het Platform Kerk & Kunst geïnspireerd om samen met de Jacobikerk in Utrecht in het najaar een expositie te organiseren. Op zaterdag 5 oktober wordt deze expositie geopend met een symposium en jij kunt daar bij zijn. Noteer de datum alvast in je agenda, meer informatie over het aanmelden volgt. In onze tijd van veel eenzaamheid neemt de behoefte aan echt contact toe. Al eeuwenlang speelt de kerk een rol in contact: de zichtbare ontmoeting tussen mensen onderling en de ontmoeting tussen God en mens. Daarom willen de Jacobikerk en het Platform Kerk & Kunst met een expositie aandacht vragen voor het verlangen naar echt contact en geborgenheid. www.platformkerkenkunst.nl
OUDE KERK AMSTERDAM – Donderdag 20 juni, 18:00 - 21:00, Rode Raam, speciale avondopenstelling. Traditiegetrouw staan we op de langste dag van het jaar stil bij de relatie tussen hedendaagse kunst en erfgoed. Omdat 2024 een schrikkeljaar is doen we dat dit keer op 20 juni. Donderdagavond 20 juni ben je van harte welkom de Heilig Grafkapel en de rode glasinstallatie, Anastasis, van kunstenaar Giorgio Andreotta Calò te bezoeken. Onze kijkhosts gaan graag in gesprek over de installatie, de achtergrond en context van het werk. Organist-titulair, Matteo Imbruno, bespeelt ter gelegenheid van de zesde verjaardag van het werk het Transeptorgel. Dit programma is vrij toegankelijk met een geldig toegangsbewijs voor de Oude Kerk. Wel vragen we je van tevoren te reserveren, klik hier.
IN DE DOM – T/m 13 juni: Gedachten op de wind, tentoonstelling in de Dom van Utrecht met tekeningen en grafisch werk Willem Witteveen. Willem Witteveen was hoogleraar Encyclopedie van het Recht aan de Tilburg University en senator in de Eerste Kamer. Op 17 juli 2014, dit jaar tien jaar geleden, kwam hij samen met zijn vrouw en dochter om het leven bij de MH17 ramp. Wat weinigen weten is dat Willem Witteveen naast zijn werk een begaafd beeldend kunstenaar was. Vele gedachten legde hij vast in tekeningen en grafisch werk op papier. Zijn tekeningen zijn vluchtige en heldere visuele beelden bij gedachten die Willem bij zijn werk en de samenleving had en zijn grafisch werk is doortastend wat kleur en vorm betreft en gaat meer in de richting autonoom werk. Klik hier voor meer informatie.
JAAP MIN IN BENNEKOM – 1 juni tot half oktober, Oude Kerk Bennekom: expositie Een zwijgend gesprek van de Bergense kunstenaar Jaap Min (1914- 1987). Jaap Min heeft veel religieus werk gemaakt. Naast fresco’s, mozaïeken en glas-in-loodramen voor onder andere kerken en kloosters is er een collectie religieuze schilderijen van zijn hand. Maar vooral schilderde hij Bergen en naaste omgeving. Dat deed hij in een eigen en herkenbare stijl. Jaap Min had een grote betrokkenheid bij mensen, bij het leven en bij de aarde. Deze blijkt duidelijk uit zijn werk, of het nu om een Bijbels thema gaat of om een landschap. Meer dan een letterlijke weergave van een Bijbelverhaal vond hij het belangrijk om menselijke emoties weer te geven. Bij deze expositie hopen we ook een lezing en een workshop te organiseren. De expositie zal geopend zijn op donderdag- en vrijdagmiddag van 13.30 – 16.00 uur en op zaterdag van 11.00 – 16.00 uur. www.expooudekerk.nl
DE BIJBEL IN FOTO’S – 22 juni t/m 22 september 2024: De Groate Kerk in Sint Jacobiparochie: Zie mij. De Bijbel in foto’s, een samenwerking van Stichting Alde Fryske Tsjerken en Bijbels Museum. Hoe breng je in deze tijd het oeroude verhaal van de Bijbel tot leven? In deze tentoonstelling doet beeldend kunstenaar Caroline Waltman dat door middel van foto’s. In zestien landen legde zij beelden vast die een nieuwe en eigentijdse blik op de Bijbel werpen. Waltman koppelt foto’s van mensen aan het strand, een vliegveld vol vluchtelingen en een kuil vol regenwater aan door haar gekozen verzen uit de Bijbel. Waltman fotografeerde deels in herkomstlanden van nieuwe Nederlanders - waar immers ook de oorsprong van veel Bijbelverhalen ligt. Om met de getoonde Bijbelverzen een breed en cultureel divers publiek te bereiken, zijn deze verzen in de tentoonstelling in zes verschillende talen te lezen, waaronder het Arabisch en Tigrinya, de taal van de Eritreeërs, en natuurlijk het Fries. Elke vrijdag, zaterdag en zondag van 13.00-17.00 uur. De entree is gratis (donaties welkom). https://bijbelsmuseum.nl/zie-mij-de-bijbel-in-fotos/
CASPAR DAVID FRIEDRICH – Dit jaar is een Caspar David Friedrich jubileumjaar, daar hij 250 jaar geleden werd geboren. Dat wordt in Duitsland met meerdere exposities gevierd, o.a. in zijn geboorteplaats Greifswald en Berlijn. Bekijk hier een documentaire over deze unieke kunstenaar: Caspar David Friedrich - Der Gedankenmaler der Romantik (1774-1840)
ART + CHRISTIANITY – The Summer issue of Art and Christianity includes an exclusive interview with the Turner-Prize nominated artist Andrea Büttner, exhibition reviews and much more. Join now to receive your copy. Read More
ARTWAY BLOG – ‘Abraham en het offer van Isaak: een beeldverhaal’ door Marleen Hengelaar-Rookmaaker. Dit beeldverhaal vertelt de geschiedenis van het offer van Isaak letterlijk in beelden, namelijk d.m.v. schilderijen met steeds een korte toelichting. Dit materiaal leent zich goed voor een presentatie in een samenkomst of dienst, zo nodig aangevuld of ingekort. Lees hier
SYMPOSIUM FIGURA DIVINA: IS KUNST WOKE? – 19 september in de Geertekerk te Utrecht: een symposium over moraal in kunst en literatuur. Twee voorbeelden uit februari 2023. De kinderboekenauteur Pim Lammers trad terug als dichter voor de komende Kinderboekenweek. Hij werd geattaqueerd van radicaal-rechtse en conservatief-katholieke zijde, maar ook door een organisatie als ‘Free a Girl’, omdat hij pedofilie zou verheerlijken. In dezelfde maand ontstond heftige discussie over het besluit van de Britse erven van Roald Dahl om zijn kinderboeken te onderwerpen aan correctie door ‘inclusive sensitivity readers’. In het verleden speelden zich heftige morele debatten af rond het werk van een componist als Richard Wagner, beeldend kunstenaars als Emil Nolde, Pablo Picasso, Ai Weiwei, Judy Chicago, auteurs als Louis-Ferdinand Céline, Knut Hamsun, Vladimir Nabokow, Gerrit Achterberg, Lucebert. Alle reden om de ingewikkelde thematiek rond kunst, literatuur en moraal bespreekbaar te maken – een debat dat vooral in de literatuurwetenschap al geruime tijd gaande is. Door een subsidie zijn de deelnamekosten verlaagd naar 25 euro. https://figuradivina.org/2024/03/26/symposium-is-kunst-woke-inschrijving-geopend
MARON HILVERDA IN ZELHEM – Deze zomer exposeert Maron Hilverda schilderijen in de Lambertikerk. Dit mooie rijksmonument stamt uit de 14e eeuw, staat middenin het levendige centrum van Zelhem en is iedere maandag t/m zaterdag open voor bezoek. Op 14 juni om 19.30 uur zal zij hier een rondleiding met een korte lezing over haar werk verzorgen. Zij sluit dit af met een klein creatief opdrachtje voor iedereen die dat leuk vindt. Het kerkje op zich is al een bezoekje waard, samen met deze lezing zal het een mooie avond gaan worden. Dus weet je hartelijk welkom.
MARIUS VAN DOKKUM IN HATTEM – T/m januari 2025. Grappige illustraties over Opa Jan van Marius van Dokkum in het Anton Pieck Museum in Hattem. Marius van Dokkum is vooral bekend als schilder, maar hij is opgeleid als illustrator. Hij combineert het schilderen in olieverf nog altijd met het illustreren. Met name in de wintermaanden, als er minder daglicht is om bij te kunnen schilderen, werkt hij aan de illustraties voor zijn Opa Jan prentenboeken. Marius is een groot bewonderaar van het werk van Anton Pieck. Dat maakt een expositie met zijn illustraties in het Anton Pieck Museum extra bijzonder. Lees meer
MUSEUM HELMANTEL IN WESTEREMDEN – T/m 2 november staan “De Kerken van Helmantel” centraal in Museum Helmantel te Westeremden. Al vele jaren inspireren de prachtige en vaak eenvoudige middeleeuwse kerken en kloosters Helmantel in grote mate. Vele bezoeken aan het buitenland, maar zeker ook naar de kerken in de directe omgeving van Westeremden hebben geleid tot een ruime collectie van vaak grote markante schilderijen. Het zijn zowel interieurs van de Romaanse- en vroeg Gotische bouwstijl van grote beroemde gebouwen, zoals van het Zuid-Franse klooster “Le Thoronet”, maar ook van heel eenvoudige dorpskerken, die in hun intieme sfeer zo aantrekkelijk zijn. Museum Helmantel is geopend t/m 2 november 2024 op donderdag-, vrijdag- en zaterdagmiddag. Gedurende het museumseizoen worden er op een aantal donderdagen in Museum Helmantel exclusieve rondleidingen inclusief lunch georganiseerd. Klik hier voor meer informatie, beschikbare data en aanmeldingsformulier. Op 24 mei houdt Henk Helmantel een lezing over “De Kerken van Helmantel”. Lees meer
Dat middeleeuwse kerken een grote inspiratiebron zijn voor Henk Helmantel is te zien tijdens de tentoonstelling “De Kerken van Helmantel”. Meerdere van deze kerken staan in de nabije omgeving van Westeremden en zijn zeer de moeite waard om zelf te bezoeken. Gelijktijdig met de tentoonstelling zullen t/m 2 november 2024 in de kerken, of in sommige gevallen buiten, de schilderijen van Helmantel als afbeeldingen (giclées) te zien zijn. Er zijn twee fietsroutes (46 en 35 km) uitgewerkt die langs deze kerken voeren. Lees meer
‘GEDREVEN DOOR DE GEEST’ VAN ANNEKE KAAI IN ELBURG – T/m 31 augustus presenteert Museum Sjoel Elburg, Graaf Hendriksteeg 2, ‘Gedreven door de Geest’ van kunstenares Anneke Kaai. Twee bekende series zijn deze zomer voor het eerst sinds dertig jaar weer te zien in Museum Sjoel Elburg: de Schepping en de Tien Geboden. Anneke Kaai-van Wijngaarden (1951) studeerde na een klassieke opleiding aan de Gooise Academie voor Beeldende Kunsten op de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam. Inspiratie met een hoofdletter betekent voor Anneke Kaai ‘ingeblazen worden door de Geest van God.’ Gedreven door de Geest geeft zij in haar werk uitdrukking aan gevoelens die de Bijbel en aanverwante thema’s bij haar oproepen. Ze wil met haar kunst mensen in beweging zetten en gesprekken op gang brengen. Het werk van Anneke Kaai is te classificeren als symbolisch-abstract, waarin kleuren, vormen, lijnen en figuratieve elementen samenkomen. Ze maakte naam om bepaalde thema’s in ‘serievorm’ te gaan schilderen. Ieder werk verbeeldt een onderdeel van zo’n thema, een Bijbelboek of een deel daarvan. Twee bekende series zijn deze zomer voor het eerst sinds dertig jaar weer te zien in Museum Sjoel Elburg: de Schepping en de Tien Geboden. Tegelijkertijd worden acht van de dertig portretten van Bijbelse vrouwen getoond. Het geheel is een combinatie van symbolisch-abstract tot expressief. Komende zomer zal Anneke Kaai een aantal keren in Museum Sjoel Elburg aanwezig zijn om een toelichting te geven op haar werk. Dit wordt via www.sjoelelburg.nl aangegeven.
ANNEKE KAAI IN RHENEN – T/m 28 september, Cunerakerk Rhenen: expositie Anneke Kaai over de Openbaring van Johannes. De 24-delige serie ‘Openbaring in beeld’ is in Rhenen ontstaan, mede geïnspireerd door een preek van haar man ds. J. Kaai. Deze werken, die wereldwijd bekend zijn geworden door de vele boeken, haar website (www.annekekaai.nl) en internet, hebben na ruim 30 jaar hun weg naar de Cunerakerk in Rhenen weer teruggevonden. Openingstijden: woensdag t/m vrijdagmiddag van 13.00 tot 16.00 uur, zaterdag: 10 tot 12 uur en van 13.00 tot 16.00 uur. Kijk altijd op www.pknrhenen.nl of er geen huwelijks- of begrafenisdienst is! Een toelichting op haar werk is aanwezig.
EXPOSITIE JEDI NOORDEGRAAF – Tot 1 december is in de Kerk aan het Lint, Alendorperweg 103, Utrecht, de expositie Harteklop, Psalmen aan het Lint van Jedi Noordegraaf te zien. Kunstenaar Jedi Noordegraaf verbeeldt psalmen in gelaagde, kleurrijke werken. In de Kerk aan het Lint zijn kunstwerken van 25 psalmen te zien en zijn ook een aantal eigentijds iconen opgenomen. De expositie is gratis te bezoeken. Tijdens activiteiten in de Kerk aan het Lint én tijdens speciale openingstijden waar bezoekers worden verwelkomd en wegwijs gemaakt worden langs de expositie. Op de volgende vrijdagen van 10.00-12.00 uur: 26 april, 24 mei, 21 juni, 19 juli, 16 augustus, 13 september, 11 oktober, 8 november én op de volgende zaterdagen van 13.00-15.00 uur: 11 mei, 8 juni, 6 juli, 31 augustus, 28 september, 26 oktober, 23 november. Zie www.kerkaanhetlint.nl voor eventueel gewijzigde openingstijden.
BOEK VAN MAKOTO FUJIMURA – Makoto Fujimura, Kunst + geloof, Een theologie van creatie. Utrecht: Kokboekencentrum Non-Fictie, 2024. In Kunst + Geloof onderzoekt de wereldberoemde Japanse schilder Makoto Fujimura de essentiële rol van creativiteit in het spirituele leven. Na meer dan dertig jaar schilderen en creëren in zijn studio onthult Fujimura hoe zijn artistieke proces theologisch van aard is, doordrenkt van gebed en lof. Hij benadrukt dat creatie een spirituele daad is die ons inzicht verschaft in de diepte van Gods genade. Het boek put uit diverse bronnen, van de Bijbel tot T.S. Eliot en de Japanse Kintsugi-techniek, en biedt een unieke kijk op het christelijk geloof. Hardcover, 192 p. €22.99.
Bekijk meer actuele tentoonstellingen, symposia, lezingen, boeken, podcasts, video's, ArtWay nieuws en meer, hier
ArtWay is een website met materiaal voor kerken en individuen die kunst en geloof met elkaar willen verbinden.
ARTWAY: OPENING EYES, HEARTS AND MINDS