ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Het kruis van Damiano
Het kruis van Damiano
De Christus van San Damiano
door Teun Kruijswijk Jansen
In Assisi hangt het origineel van dit Kruis van San Damiano, dat in het leven van Franciscus een enorme verandering betekende. Hij begon, nadat hij het in 1206 voor het eerst zag, een leven vanuit het geloof en voor de kerk. Je vraagt je dan af: wat is dat toch wat dat kruis, ruim 2 meter hoog, kon losmaken bij Franciscus, maar mogelijk ook bij ons?
Dit kruis is eigenlijk een ikoon van geloven. Zo'n afbeelding is open: ieder kan er op eigen manier door aangesproken worden. Je zou kunnen zeggen: beelden zijn lichter verteerbaar dan theologische stellingen of dogma's. Het bijzondere van dit Kruis van San Damiano is dat het een beeld van Christus geeft dat zo anders is dan we kennen, omdat Goede Vrijdag, Pasen, Hemelvaart en Pinksteren erop samenvallen. En dat is een prachtig thema op een zondag tussen Pasen en Pinksteren.
We zien Jezus als gekruisigde, maar van wie de armen niet meer hangen. Hij strekt, lijkt het, zijn handen uit naar jou als kijkende mens als het ware om je te omarmen… Vreemd: zijn hoofd is niet meer gebogen maar opgericht. Zijn ogen zijn open, kijken de wereld in. Hij kijkt je niet direct aan, maar ziet wel. Wat ziet hij? En dan al die mensen om hem heen! Jezus is niet meer los te zien van al die mensen. Wie zijn het toch en wat zeggen ze, stralen ze uit?
Nu zoomen we in, ik licht wat details uit, zodat het kruis nog meer kan gaan spreken. Om het kruis en de figuren heen is een schelpenrand geschilderd. Deze schelpen staan voor de eeuwigheid, voor – zeg maar – geborgenheid in God. Zo is binnen die rand Gods liefde verbeeld door de kleur rood. Binnen die rand, helemaal onderaan, gaan haast onzichtbaar mensen onderweg. Dezen zijn niet lang geleden, toen het kruis schoongemaakt werd weer tevoorschijn gekomen. Pelgrims zijn het, onderweg naar hun bestemming.
Dan: Jezus hangt niet maar staat. Zo kennen we het niet. Hij staat op een rots. En Jezus ziet. Hij is hier niet alleen een dode met het hoofd voorover gebogen en gesloten ogen zoals wij hem vooral uit afbeeldingen kennen. Zijn lichaam is licht en groot, alsof hij voor de anderen staat. Hij overtreft ze. Zijn hoofd is krachtig opgeheven en zijn ogen wagenwijd open. Zo is hij de Lévende. Op zijn hoofd dan ook geen doornenkroon, maar een stralenkrans die wil zeggen: zijn leven bereikt zijn top op het moment dat hij het verliest. Aan het kruishout wordt hij bron van leven voor alle mensen.
De omstanders leven uit die bron. Rond zijn middel staan de vrouwen die het graf leeg vonden, de Maria's. En links Johannes die Jezus' moeder wijst: hij is het! Rechts de Romeinse Honderdman uit het evangelie die riep: deze moet wel de zoon van God zijn! Daarboven engelen en andere getuigen en daar weer boven de kruistitel: Jezus van Nazareth Koning der Joden!
En dan in de overdadig rode cirkel: de opgestane Heer met zijn rechterarm omhoog, sprekend tot zijn discipelen. Zijn kruis wordt nu richtingwijzer, het is Hemelvaart en wordt Pinksteren. Zie bovenin de aanwijzende hand van God die uit de hemel komt: hij is het, van wie Ik houd! Zo kunnen wie achterblijven, de leerlingen, nu ook verder: ook hun kleren worden rood en goud. Goede Vrijdag, Pasen, Hemelvaart en Pinksteren komen samen in alle glorie naar ons toe: niet jullie hebben mij, maar ik heb jullie uitgekozen.
Jezus ondervond weerstand tijdens zijn leven en nog altijd. Het mooie en verrassende is dat dit op deze ikoon ook een plek vond. Rechts naast de getuigen van de opstanding bij het kruis is een heel klein blauw mannetje geschilderd. Dit is de spotter uit Mattheus (Matt. 27:10): ‘Als je werkelijk de zoon van God bent,’ riep hij, ‘kom dan van het kruis af!’ Ook voor hem is een plaatsje binnen de schelpenrand van Gods geborgenheid! Misschien is het ook de spotter, de twijfelaar, in onszelf wel, gevallen uit de kracht van deze onvoorwaardelijke liefde. Christus kiest ons echter en heeft ons lief. Hij kijkt naar onze wereld. Dat is niet alleen een verhaal van vroeger, maar ook van nu. Je bent omdat je bemind wordt. Zijn liefde door de dood heen kan ons meetrekken.
********
Het kruis van San Damiano is omstreeks het jaar 1100 op grof linnen gespannen op notenhout geschilderd in Romaanse stijl. Het kruis is 2.10 m hoog en 1.30 m breed. Het bevindt zich in een zijkapel van de Santa Chiara in Assisi. In de kerk van San Damiano hangt nu een kopie.
Boek: De Christus van San Damiano door Jaques Wijnen, Minderbroeders Den Bosch 1999.
Lees meer: Psalm 40, 1-12 en Johannes 15, 9-17
Teun Kruijswijk Jansen is emeritus-predikant van de PKN, lid van de Iona Community en lid Beroepsvereniging Geestelijke Begeleiding. www.Aandachtdoetgoed.nl
*******
KUNSTNIEUWS
PODCAST MET ALFRED BRONSWIJK – Afbeeldingen van het dode lichaam van Jezus waren nergens in kerken te vinden tot de negende eeuw. De religieuze kunst levert daarvoor het bewijs. Waarom niet? En wat dan wel? Het maakte dr. Alfred Bronswijk nieuwsgierig en was de aanzet tot een lange zoektocht door het landschap van de christelijke kunst en de theologie. Met een biografie van het kruis als resultaat (zie het nieuwspunt hieronder). Tom en Tabitha gaan in deze aflevering in gesprek met Alfred Bronswijk over zijn ontdekkingen. Beluister hier
BOEK – Alfred C. Bronswijk: Het kruis. Biografie van een symbool kunst, traditie, geschiedenis. Utrecht: KokBoekencentrum, 2024. Vergeten verhalen over het kruis. Een verrassende zoektocht naar de geschiedenis van een symbool. In Het kruis neemt theoloog en publicist Alfred C. Bronswijk lezers mee op reis naar de oorsprong van het symbool van het kruis. Het kruis staat nu bekend als het centrale symbool in het christendom, maar dat is niet altijd zo geweest. Dit boek vertelt over de bewogen geschiedenis van het kruis op een ontdekkende manier. Niet alleen over de vele verschijningen in de kunst en de samenleving, maar ook over de theologische gedachten achter al die verschillende uitingen. Het kruis dook echter niet alleen op in een religieuze context, er waren ook politieke bedoelingen. Vaak werd het kruis als symbool misbruikt. Daarom gaat dit boek ook over godsdienstoorlogen en kolonisatie. Paperback, 256 pagina's, € 24,99
BOEK/PROEFSCHRIFT – Alfred C. Bronswijk, God en zijn beelden. Protestantse Theologie & Visuele Zingeving - een oriëntatie. Deventer: De Mug, 2021. Beeldloosheid is typisch protestants. Dit in tegenstelling tot de beeldrijke rooms-katholieken en oosters-orthodoxen. Deze negatieve houding heeft de Bijbel als argument en sentiment. Specifiek het beeld-verbod, Exodus 20. Dit zou alle visuele religieuze zingeving verbieden. Ook de kijk op het vroegste christendom speelde een rol. Dit was louter spiritueel en beeldloos, net zoals het volk Israël. Althans, in de ogen van de zestiende-eeuwse hervormers. Die bestreden daarom de visueel-materiële wereld van de middeleeuwse kerk. Woord kwam tegenover beeld. Maar klopt die protestantse visie? De ideevorming achter de protestantse beeldloosheid wordt kritisch onderzocht. Conclusies: het beeldverbod is veel jonger dan het bijbelverhaal suggereert; het bijbelse Israël kende wél beelden; de oude kerk was niet principieel beeldmijdend; het jodendom evenmin; de Bijbel is niet iconoclastisch; het negatieve oordeel van de hervormers heeft geen eeuwigheidswaarde. Zeker niet nu christendom en kunst in een postmoderne stroomversnelling zijn geraakt. We leven nu in een ‘visual age’. Die situatie vraagt een theologische heroriëntatie. De auteur pleit voor meer systematische beeldaandacht. Protestantse beeldtheologie dus. Niet in de laatste plaats omwille van de oecumene, wereldwijd. € 29,45
TENTOONSTELLING FRANS FRANCISCUS IN OOSTERHOUT – 14 april - 16 juni, MOYA, Wilhelminakanaal Zuid 104, Oosterhout: Frans Franciscus: Flying Circus. In deze solotentoonstelling balanceert Franciscus als een koorddanser tussen verschillende tijdperken en culturele archetypen. Hij is de dompteur die kunstgeschiedenis en verleden weet te temmen en er een eigenzinnige universele beeldtaal van maakt. Zijn reizende kunstwerken fungeren als verhalen waarin de protagonisten in de traditie van weleer zijn gesitueerd of juist het verleden van eigentijdse kaders voorzien. Museum Of Young Art is een industriële expositieruimte van 2.800 m². MOYA heeft zich als doel gesteld frisse en innovatieve kunst van kunstenaars van alle leeftijden te tonen. MOYA is ook de grootste galerie van Nederland. Alle getoonde werken zijn te koop. Er zijn altijd meerdere exposities tegelijkertijd te zien. Meer info
MUSEUM KRONA IN UDEN – 20 april - 22 september, Museum Krona, Uden: Verborgen achter muren, 50 jaar kunst, klooster, kruidentuin. Iconen, zilver, beelden, textiel, relieken en schilderkunst, van de tijd van Jeroen Bosch tot Marc Mulders: ‘Verborgen achter muren’ toont een veelzijdigheid aan bijzondere kunstschatten uit de collectie van Museum Krona, aangevuld met unieke bruiklenen uit kerken en klooster. Tijdens deze laatste expositie van het jubileumjaar worden zelden getoonde schatten gepresenteerd, de kruidentuin in het middelpunt gezet, delen van het klooster tijdens speciale gelegenheden geopend. www.museumkrona.nl
GALERIE 44 IN DEN HAAG – 18 april - 22 mei, Galerie 44, Molenstraat 44, Den Haag: Elsa Hartjesveld, Intérieur-extérieur. Elsa is opgeleid aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunst in Den Haag. Zij maakt hoofdzakelijk tekeningen en schilderijen. Haar tekeningen en schilderijen zijn heel verschillend van aard. Bij haar uitsluitend zwart-witte tekeningen is het meditatieve aspect voor Elsa het belangrijkst. De basis van haar tekeningen is meestal een cirkel: een vorm die haar bijzonder aanspreekt omdat hij geen begin of einde heeft. Binnen of vanuit die cirkel tekent ze, geen lijnen, maar vlakken, en door het eindeloze ritmische herhalen van bepaalde bewegingen ontstaat er een bepaalde meditatieve leegte en vrijheid in haar. Zo zoekt ze in haar tekeningen naar diepgang, een andere werkelijkheid, en probeert ze bij de dingen te komen die voor iedereen gelden, kosmische elementen als het ware, spiritualiteit. Maar Elsa wil niet alleen ingetogen en meditatief bezig zijn. Zij houdt ook erg van schilderen, van ruw tot fijn en delicaat, en ze geniet van de verf en de streek, van het hele schilderproces. Bij schilderen is Elsa veel meer naar buiten gericht, het zijn vaak alledaagse, aardse thema’s, die haar inspireren, zoals een plaatje, een kleur, een kledingstuk of de lichtval in een bos, maar het kan ook iets in haarzelf zijn. De opening van de expositie vindt plaats op zaterdag 20 april om 16.00. U bent van harte welkom! Meer info
JOSEF EN ANNI ALBERS IN BRUSSEL – 10 april - 8 september, Villa Empain, Brussel: Josef en Anni Albers – Een gevierd modernistisch koppel. De Boghossianstichting pakt uit met de allereerste tentoonstelling in België over Josef en Anni Albers. Deze twee pioniers van het modernisme hebben beiden met hun oeuvre mee de fundamenten van de 20e-eeuwse kunst gelegd. Met bijna honderd werken (schilderijen, assemblages, foto’s, grafische werken, textiel, films en meubelen) presenteert de tentoonstelling niet alleen een boeiende staal van hun respectieve oeuvre, maar laat ze ook zien hoe sterk hun onderlinge band was en hoe goed ze elkaar artistiek aanvoelden. Hun hele leven lang steunden en stimuleerden ze elkaar. De tentoonstelling vindt plaats in de Villa Empain, oorspronkelijk ontworpen als woonst voor een koppel. De villa is een parel van de art-deco-architectuur en kondigt met haar zuivere lijnen de moderne stijl aan. Het is dan ook een passend decor voor de presentatie van de internationale en uitgesproken moderne visie van het echtpaar Albers, en dan vooral de artistieke en pedagogische waarden die ze tot op heden belichamen. https://villaempain.com/nl/
BOEK – Lieke Wijnia e.a., De schepping van de wetenschap. Zwolle: Waanders, 2024. De mens heeft altijd vol verwondering en vragen naar zichzelf en haar omgeving gekeken. Zowel religie als wetenschap bieden manieren om de wereld te begrijpen en vat te krijgen op de plek van de mens daarin. Hoewel religie en wetenschap vandaag de dag vaak lijnrecht tegenover elkaar worden gezet, was dit lange tijd heel anders. Deze publicatie, die verschijnt bij de gelijknamige tentoonstelling in Museum Catharijneconvent, gaat over de veelzijdige relatie tussen het christendom en de bestudering van het heelal, het menselijk lichaam, de natuur en de aarde in West-Europa. Een veelzijdigheid die zich beweegt tussen onlosmakelijke verbondenheid en desastreuze vijandschap. De auteurs laten vanuit verschillende invalshoeken zien hoe de ontwikkeling van de moderne wetenschap in West-Europa zonder de rol van het christendom niet is te begrijpen. Tentoonstelling: 15 februari t/m 2 juni 2024, Museum Catharijneconvent Utrecht. € 34,95. Lees meer
NIEUW – Todd H. Weir and Lieke Wijnia (ed.), The Bloomsbury Handbook of Religion and Heritage in Contemporary Europe, 2024. Het Bloomsbury Handbook of Religion and Heritage in Contemporary Europe is recent uitgekomen. Deze gids is online en open access beschikbaar en is een waardevolle hulpbron voor docenten, studenten, academici, erfgoedprofessionals en iedereen die geïnteresseerd is in religieus erfgoed. Het biedt lezers 44 bijdragen van vooraanstaande internationale wetenschappers, beleidsmakers en erfgoedbeoefenaars, die de belangrijkste uitdagingen onderzoeken waarmee organisaties, kerken en overheidsinstanties die zich bezighouden met religie en erfgoed worden geconfronteerd. Lees meer
ARTWAY BLOG – Rouault, Chagall, Arcabas en Jacques Maritain. Lees over de invloed van de katholieke Franse filosoof Jacques Maritain op deze drie belangrijke 20ste-eeuwse kunstenaars. Lees hier
SYMPOSIUM EN EXPOSITIE PLATFORM KERK & KUNST – zaterdag 5 oktober. Zoals een mantel om mij heen geslagen. Deze regel komt uit een lied van Huub Oosterhuis en dit lied heeft het Platform Kerk & Kunst geïnspireerd om samen met de Jacobikerk in Utrecht in het najaar een expositie te organiseren. Op zaterdag 5 oktober wordt deze expositie geopend met een symposium en jij kunt daar bij zijn. Noteer de datum alvast in je agenda, meer informatie over het aanmelden volgt. In onze tijd van veel eenzaamheid neemt de behoefte aan echt contact toe. Al eeuwenlang speelt de kerk een rol in contact: de zichtbare ontmoeting tussen mensen onderling en de ontmoeting tussen God en mens. Daarom willen de Jacobikerk en het Platform Kerk & Kunst met een expositie aandacht vragen voor het verlangen naar echt contact en geborgenheid. Kunstenaars worden gevraagd om in een kunstwerk oprechte en compassievolle nabijheid tot uitdrukking te brengen. Meer informatie over het thema, de aanmelding en de ballotage volgt nog. www.platformkerkenkunst.nl
Bekijk meer actuele tentoonstellingen, symposia, lezingen, boeken, podcasts, video's, ArtWay nieuws en meer, hier
ArtWay is een website met materiaal voor kerken en individuen die kunst en geloof met elkaar willen verbinden.
ARTWAY: OPENING EYES, HEARTS AND MINDS