ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Piet Mondriaan: Nr. VI / Compositie Nr. II
ArtWay beeldmeditatie 22 januari 2023
Piet Mondriaan: Nr. VI / Compositie Nr. II
Een utopisch visioen
door Nigel Halliday
Mondriaan was een utopisch idealist en, zoals veel van deze gelijkgestemden, een mengeling van excentriciteit en diepe ernst. Deze combinatie wekte grote genegenheid voor hem op als persoon en heeft grote werken van blijvende schoonheid opgeleverd.
Mondriaan staat bekend om zijn patronen van zwarte lijnen op een witte achtergrond, waarin fraai en intuïtief met het oog uitgebalanceerde rechthoeken en vierkanten met primaire kleuren zijn gevat. Maar toch zijn er verhalen over zijn excentrieke gedrag in overvloed. Zo zou hij uit een verlangen om een rationeel stempel op de natuur te zetten bij boswandelingen steeds hoeken van negentig graden hebben gemaakt in plaats van de kronkelige paden te volgen. In een café in New York zou hij met iemand van plaats hebben gewisseld om naar de gebouwen te kunnen kijken en niet naar de planten. Hij droeg een overhemd en stropdas onder zijn schilderjas en zag er uit als een begrafenisondernemer, maar danste op jazzmuziek, in nachtclubs en in zijn atelier.
De schilderijen van Mondriaan zijn heel serieus bedoeld. Evenals die andere grote pionier op het terrein van de non-figuratieve kunst, Wassily Kandinsky, was Mondriaan theosoof. Zij geloofden dat de mensheid niet slechts fysiek maar ook spiritueel in ontwikkeling was en dat de menselijke ziel door het aanschouwen van kunst tot verlichting en volmaking zou komen.
Mondriaan en Kandinsky waren verbonden met en beïnvloed door het rationalisme van de architectuur en vormgeving van de jaren twintig, die de overtuiging waren toegedaan dat de menselijke natuur door rationele beheersing van de omgeving te hervormen was. Mondriaans schilderijen werken als metafoor voor een rationeel uitgebalanceerde wereld: een enorm rood vierkant kan als tegenwicht een goed geplaatst maar veel kleiner geel plus een blauw vierkant krijgen om op die manier wat hij noemde een ‘dynamisch evenwicht’ te bereiken. Maar in de loop der jaren leek de metafoorgedachte te verflauwen en zag hij zijn schilderijen niet meer als beeld van een ongeziene werkelijkheid, maar als deel van de werkelijkheid, deel van de stedelijke omgeving die naar zijn overtuiging de geestelijke ontwikkeling van de mens vormt.
In de jaren twintig bedacht hij een woord voor zijn schilderkunst: neoplasticisme. Dit onderstreept de plasticiteit, het fysieke aspect van een kunstwerk. Het schilderij is geen traditioneel icoon dat naar een andere werkelijkheid verwijst, maar is een werkelijkheid in zichzelf. Op de vroegere werken zijn de randen wazig, alsof daar een scheiding ligt tussen het beeld en de wereld van de kijker. Op het latere werk gaan de lijnen door tot de rand van het doek en is er geen lijst. Dit suggereert dat het werk doorloopt op de omringende wand. In zijn geschriften krijg je soms het gevoel dat als je de oppervlakte van de wereld zou afpellen met al zijn verwarrende veelvormigheid, er iets als een Mondriaanschilderij tevoorschijn zou komen.
Utopisme impliceert dat volmaaktheid bereikbaar is en dat we al het andere achter ons kunnen laten. De schilderijen van Mondriaan werken het beste als ze tentoongesteld worden zonder werk van anderen in de buurt. Rijen subtiel verschillende Mondriaans kunnen een aangename omgeving scheppen en uitnodigen tot ontspannen en serieuze aanschouwing. Maar als een Mondriaan naast werk van een expressionist, surrealist of oorlogskunstenaar wordt geplaatst, dan word je met kracht herinnerd aan alle aspecten van het menszijn waar Mondriaan overheen walst.
Al met al is het een visioen dat voorbijgaat aan de gebreken van de menselijke natuur, net zoals de gelijkgezinde bouwkunst er ook niet in slaagde de menselijke natuur te veranderen door de omgeving te veranderen. Maar het visioen zelf is mooi, net als het werk.
*******
Piet Mondriaan: No. VI / Compositie No. II, 1920, olieverf op doek, 99,7 x 100,3 cm. Tate, Londen.
Piet Mondriaan: Schilderij I, 1921, olieverf op doek, 103 x 100 cm. Kunstmuseum Den Haag.
Piet Mondriaan (1872-1944) was een Nederlandse schilder. Zijn stijl ontwikkelde zich van impressionisme via symbolisme en kubisme tot zijn eigen vorm van abstracte schilderkunst. Hij geldt als pionier van de abstracte schilderkunst. Heel bekend werden vooral zijn latere geometrisch abstracte werken met horizontale en verticale lijnen en primaire kleuren (rood, blauw en geel). Ze zijn een bron van inspiratie voor veel architecten en vormgevers.
Nigel Hallliday is freelance kunsthistoricus, spreker en docent. Hij studeerde kunstgeschiedenis in Cambridge en aan het het Courtauld Institute in Londen. Hij doceert de complete canon van westerse kunst vanaf Giotto, maar zijn speciale belangstelling gaat uit naar negentiende- en twintigste-eeuwse kunst. Hij heeft onderzoek gedaan naar Michelangelo en Rembrandt, in het bijzonder naar de invloed van het protestants geloof op hun werk. Hij is research fellow van het Kirby Laing Centre for Public Theology in Cambridge.
Deze meditatie is een bewerking van een tentoonstellingsrecensie.
*******
KUNSTNIEUWS
ARTWAY – Vijf kunstwerken met bespreking bij zondagen van het kerkelijk jaar in 2023:
→ A jaar, veertigdagen 5 - Jerry Dienes: Lazarus’ graf
→ A jaar, Palmzondag - Anneke Kaai: Psalm 22
→ A jaar, Paasnacht: Max van der Linden
→ A jaar, Pasen 3 - Tegel bij Johannes 21:1-14
→ A jaar, Pasen 6 - Duccio bij Johannes 16:16-24
KERKNET UIT DE KUNST – Deze Italiaanse kerk is een klavertjevier. De nieuwe Maria Goretti-kerk in het Zuid-Italiaanse Mormanno. https://www.kerknet.be/kerknet-redactie/artikel/uit-de-kunst-8-deze-italiaanse-kerk-een-klavertjevier?microsite=108
LEZING OVER DE DOMKERK – 24 januari, 20 u, Theologische Universiteit Utrecht/Kampen, Plompetorengracht 3, Utrecht: De Domkerk als Utrechts monument. Naar aanleiding van de voltooiing van een restauratie van het exterieur van de Domkerk te Utrecht zal de voorzitter van de Restauratie Commissie Domkerk Theo Kralt een lezing geven. Het onderwerp is de geschiedenis van de Domkerk, haar culturele betekenis en de zorg voor haar behoud. Dit is de vierde bijeenkomst in de serie Utrechtse Uren. Voor meer info en aanmelding zie: https://tukampen.nl/agenda/domkerk.
VIERING OUDE KERK AMSTERDAM ROND INSTALLATIE IBRAHIM MAHAMA – Zondag 5 februari, 11.00 uur, Oude Kerk, Oudekerksplein 13, Amsterdam: Viering die in gesprek gaat met de installatie van Ibrahim Mahama die momenteel in de kerk is tentoongesteld. Voorganger: ds. Klaas Holwerda. In de Oude Kerk, een rijksmonument, worden hedendaagse kunst, het gebouw en de geschiedenis met elkaar in dialoog gebracht. De Oudekerkgemeente houdt er haar kerkdiensten en gaat af en toe in gesprek met de kunst. ‘Garden of Scars’ heet de huidige ruimtevullende installatie van Ibrahim Mahama. Met beelden samengesteld uit afgietsels van grafzerken uit de kerk en vloerdelen van oude Nederlandse forten in Ghana die betrokken waren bij de transatlantische slavenhandel, en met tekeningen in de nissen en sculpturen van vleermuizen in de gewelven van de kerk. Deze ‘elementen’ zijn dragers van collectief geheugen, maken een geschiedenis vol littekens tastbaar en roepen vragen op over nog altijd actuele implicaties van deze erfenis. Vanuit een meervoudig en omarmend perspectief, getuige de metafoor van de tuin. De Oudekerkgemeente stemt de viering op zondag 5 februari af op deze installatie. Leidende vragen: Geeft het kunstwerk nieuwe perspectieven op ons verstaan van bijbelse teksten? Welke vanzelfsprekendheden doorbreekt het? Tot welke hoopvolle bewegingen inspireert het? Zinzoekende zielen uit alle windstreken van harte welkom.
VERMEER IN HET RIJKSMUSEUM - 10 februari – 5 juni, Rijksmuseum, Museumstraat 1, Amsterdam: Het Rijksmuseum brengt de meeste van Vermeers’ schilderijen van over de hele wereld samen. Johannes Vermeer (1632-1675) leefde en werkte in Delft. Zijn werk is vooral bekend om zijn verstilde, introverte scènes binnenshuis, zijn ongekende gebruik van helder, kleurrijk licht en zijn overtuigende illusionisme. Omdat zijn schilderijen in collecties en musea over de hele wereld tot de topstukken behoren, wordt zijn werk slechts bij uitzondering uitgeleend. Ook worden er schilderijen getoond die nooit eerder in Nederland te zien waren, waaronder de net gerestaureerde Brief lezende vrouw aan het open raam uit de Gemäldegalerie Alte Meister in Dresden. De tentoonstelling loopt parallel aan de tentoonstelling 'Het Delft van Vermeer' in Museum Prinsenhof Delft. 9 – 17 u. https://www.rijksmuseum.nl/en/tickets/articles
VERBLUFFEND VERMEER – 10 februari – 4 juni, online of op locatie, Vrije Academie: College Verbluffend Vermeer. Een unieke kans! Nooit eerder zijn zoveel schilderijen van Johannes Vermeer (1632-1675) bij elkaar te zien. Op 10 februari opent in het Rijksmuseum in Amsterdam een grote expositie, met doeken van over de hele wereld. Nieuwsgierig naar het verhaal achter Vermeers indrukwekkende oeuvre? Volg dit verdiepende college. https://www.vrijeacademie.nl/ons-aanbod/college-verbluffend-vermeer/
SYMPOSIUM IN AMERSFOORT – 11 februari, 14 – 17.30 u, St.-Joriskerk, Hof 1, Amersfoort: Interdisciplinair symposium. Vanuit middeleeuwse lijdenslyriek worden er lijnen getrokken naar de theologie, kunst en muziek. Het symposium wordt gehouden rond het middeleeuwse gedicht ‘Salve mundi salutare’ (Arnulf van Leuven ca. 1200-1248). Het bekende lijdenslied 'O hoofd vol bloed en wonden' gaat terug op dit gedicht. Lezingen door Prof. Dr. A. de Reuver en Dr. J. Smelik, concert Membra Jesu Nostri | (BuxWV 75) D. Buxtehude door Dutch Baroque Orchestra & Singers o.l.v. Gerard de Wit, boekpresentatie en expositie kunstwerken. Opgave en meer info: Symposium - Home (rondomhetkruis.nl)
BOEK BIJ VEERTIGDAGENTIJD – J.A. Kloosterman (red.), O hoofd vol bloed en wonden. Leeuwarden: Groen, 2023. Deze bundel bevat zeven passiemeditaties die elk een lichaamsdeel van de Heere Jezus als uitgangspunt hebben. Auteurs zijn de predikanten Jeroen Kloosterman, Kees Droger, Alfred van de Weg, Wim van Vlastuin, Maarten Kater, Arie de Reuver en Sjaak Schuurman. Voor iedere meditatie is een kunstwerk vervaardigd. Deze zijn als illustratie in het boek opgenomen. Ze zijn van de kunstenaars Jan Neven, Markus Gouman, Tijs Huisman, Geertje van den Broek, Cees Notenboom en Henk Dekker. Voor de omslag is een kunstwerk van Geert Lammers gebruikt. Uitgeverij Groen Leeuwarden, onderdeel van Royal Jongbloed Publishing. €17.99. Dit boek wordt tijdens het bovenstaande symposium in Amersfoort op 11 februari gepresenteerd, waar ook de kunstwerken die in het boek staan worden geëxposeerd.
IN HET LICHT IN UDEN - T/m 10 april, Museum Krona, Veghelsedijk 25, Uden: In het LICHT, lichtprojecties en iconen, installaties en reliekhouders. De expositie In het LICHT verbindt op een bijzondere wijze de ervaring van licht door middeleeuwse kunstschatten te verbinden met werken van kunstenaars als Olafur Eliasson, Matthijs Munnik, Navid Nuur en Ann Veronica Janssens. Di – zo, 11 – 17 u. https://www.museumkrona.nl/nl/nu-te-zien/tentoonstellingen/in-het-licht
JAN PIETER GOOTJES IN LEEUWARDEN – 14, 21 & 28 januari en 11 februari, de Grote of Jacobijnerkerk, Jacobijnerkerkhof 95, Leeuwarden: een viertal werken uit de serie Silentium van Jan Pieter Gootjes. Bij het maken van het werk heb ik muziek van Arvo Part als inspiratiebron gebruikt. Deze muziek is bij de tentoonstelling via een QR code op je telefoon te beluisteren. Ook is een ingesproken tekst over het ontstaan van het werk te beluisteren. 13 – 16 u. http://www.janpietergootjes.com/zaaloverzicht/grote-jacobijnerkerk/
TENTOONSTELLING IN ELST, BELGIË - 5 februari – 19 februari, Sint-Apolloniakerk, St. Apolloniastraat, Elst: expositie rond 4 kunstenaars met als thema ‘Alles van waarde is kwetsbaar’. Op 5 februari wordt om 11.30 uur de tentoonstelling geopend met een aperitiefconcert. Za, zo, 10 – 17 u; ma – vr, 13 – 17 u. https://www.alnetum.be/uncategorized/alnetum-2023/.
STILLEVENS IN ZIERIKZEE – Tot 19 november, Stadhuismuseum, Meelstraat 6-8, Zierikzee: Stillevens door Zeeuwse meesters uit de Gouden Eeuw. In de voormalige Raadzaal van het oude stadhuis van Zierikzee is een keur aan stillevens door Zeeuwse of enige tijd in Zeeland werkzame meesters bijeengebracht. Etenswaren op een tafel vormen een geliefde voorstelling. Vissen, kreeften en krabben uit de Zeeuwse wateren worden regelmatig prominent afgebeeld, onder anderen door Cornelis Stangerus en Franchoys Ryckhals, die vooral bekend is van zijn boereninterieurs. Zuivere visstillevens komen echter nauwelijks voor. Laurens Craen is in Antwerpen enige tijd leerling van de beroemde stillevenschilder Jan Davidsz. de Heem, maar hij werkt vooral in Middelburg. Openingstijden en info: https://www.stadhuismuseum.nl/bezoekersinformatie-2/#1572028003078-540cb7e8-6e19 ; https://www.stadhuismuseum.nl/Stillevens/
Voor meer tentoonstellingen, lezingen, kunstvespers, conferenties enz., klik hier
ArtWay is een website met materiaal voor kerken en individuen die kunst en geloof met elkaar willen verbinden.
ARTWAY: OPENING EYES, HEARTS AND MINDS