Goede Vrijdag - Fra Angelico: de Kruisiging

Fra Angelico: De kruisiging

Verheven en nabij

door Gertjan Schutte

In het kleine plaatsje San Domenico bevindt zich De kruisiging, een tamelijk onbekend werk van Fra Angelico. Hij heeft Maria en de andere heiligen rondom het kruis hier weggelaten, waardoor het werk voor mij dichterbij komt dan veel van zijn andere werk.

De gammele en veel te luidruchtige bus van lijn 7 rijdt vanaf het San Marco plein in Florence naar het noorden, naar het kleine plaatsje Fiesole. Ongeveer halverwege stopt lijn 7 in een nog kleiner plaatsje, San Domenico. Dit plaatsje is vernoemd naar het Convento di San Domenico, een klooster dat nog steeds bewoond wordt door Dominicaanse geestelijken en ook gebruikt wordt door het Europees Universitair Instituut (EUI), waar ik zelf een tijd werkte. In 2018 gaf een van de dominicanen, de Ier Michael Dunleavy een reeks lezingen aan het EUI over de bekendste inwoner van San Domenico, Giovanni da Fiesole, beter bekend als Fra Angelico (ca. 1395-1455). Deze grote schilder woonde en werkte lange tijd in het convento¸ waardoor het klooster eeuwenlang een aantal van zijn meesterwerken herbergde. Om die reden nam Father Dunleavy ons mee naar het convento, waar nog steeds twee werken van Fra Angelico te zien zijn.

Veel van diens leefwereld is er niet meer. Het steriele barokke interieur van de kloosterkerk heeft niets meer te maken met de late middeleeuwen. De meeste van Fra Angelico’s werken zijn ook verdwenen, geroofd door de Fransen, zoals het indrukkende paneel De kroning van de maagd, nu in het Louvre. De Fransen haalden zelfs een fresco van de muur, namelijk De kruisiging met de treurenden en Sint Dominicus. Andere werken bevinden zich in Sint Petersburg en Madrid.

Een van Fra Angelico’s vroege werken staat er echter nog steeds, Het Fiesole altaarstuk, waar Maria en Christus omringd worden door Barnabas en drie heiligen van de Dominicaanse orde, Thomas van Aquino, Peter van Verona en natuurlijk Dominicus (1170-1221) zelf. Het werk laat goed zien dat Fra Angelico allereerst een gelovig monnik was, iets dat father Dunleavy als gelovig katholiek terecht benadrukte. Fra Angelico zette zijn immense talent in om de verhevenheid van God te laten zien. Fra Angelico werd dan ook bekend met zijn sacra conversazione, een compositie waarbij Maria, Christus en de heiligen om hen heen met elkaar verbonden zijn in gezamenlijk gebed.

De taferelen van Fra Angelico stijgen op naar boven en laten een hemelse heiligheid zien, waar de rommelige aardse werkelijkheid verdwenen is. Is het toeval dat Fra Angelico de nadruk legde op heilige verhevenheid? Veel geduld hadden sommige dominicanen niet met minder verheven opvattingen. Het waren de Dominicanen die een hoofdrol speelden in de middeleeuwse inquisitie. Dominicus, voluit Dominicus Guzmán (1170-1221), ging naar de Languedoc in Zuid-Frankrijk om de katharen, ook bekend als de albigenzen, te bestrijden. Deze groep ‘ketters’ ageerde tegen de schoonheid van de schepping; de mens dient verlost te worden van het lijden van het lichaam en de aarde, ideeën die de rechtlijnige dominicanen veroordeelden als ketterij. Van dergelijke praktijken kan de schilder-monnik Fra Angelico zelf niet beschuldigd worden, maar zijn nadruk op zuiverheid heeft toch raakvlakken met de onbuigzaamheid van de Dominicaanse orde.

Het tweede werk van Fra Angelico overgebleven in San Domenico biedt echter onverwachts tegenwicht tegen deze rechtlijnigheid. In de kapittelzaal achterin het convento is een fresco afgebeeld van de gekruisigde Christus (zie bovenaan). Deze fresco is lang verborgen gebleven doordat er nieuwe lagen kalk overheen aangebracht waren, waardoor het voor roof maar ook voor moderne toeristen verborgen bleef. Tijdens de rondleiding door father Dunleavy had ik een mogelijkheid het te zien.

Fra Angelico beeldde Christus af eenzaam aan het kruis. Het fresco was opgebracht op een muur van de kapittelzaal, zodat de lijdende Christus tijdens de vergaderingen van de monniken altijd bij hen was. Het lichaam van Christus lijkt dan ook licht te geven. Maar het werk laat ook ruimte voor de gewone mens die op kan kijken naar Christus.

Ik kan zelf genieten van Fra Angelico’s verheven taferelen die de grauwe alledaagsheid ontstijgen, maar tegelijk blijft er een afstand bestaan, mede door al die vroomheid. Dit tafereel van Christus aan het kruis komt echter veel dichterbij.

*******

Fra Angelico: De kruisiging, 1424-1430, fresco, Convento San Domenico, Fiesole.

Fra Angelico en Lorenzo di Credi: Fiesole altaarstuk, 1424-1430, tempera op paneel, 212 x 237 cm. Convento San Domenico, Fiesole.

Gertjan Schutte is historicus en werkt bij het European University Institute in Florence. Zijn belangstelling gaat uit naar het snijvlak van geschiedenis, religie, kunst en filosofie.

ArtWay beeldmeditatie 9 februari 2020