Goede Vrijdag - Icoon van de Kruisiging

Stilte kun je zien, over de enige echte icoon in het Rijksmuseum in Amsterdam 

door Thom Breukel

De vernieuwde afdeling Middeleeuwen in het Rijksmuseum in Amsterdam is het fundament van de Rijkscollectie, zowel letterlijk als figuurlijk. Het is een stille afdeling met beelden, panelen en gebruiksvoorwerpen. Geschiedenis en kunstambacht staan er door elkaar.

In een vitrine in de Fra Angelicozaal ligt, tussen panelen uit de dertiende eeuw, een icoon van de Kruisiging van Christus uit 1250. Het is de enige icoon die het Rijksmuseum in haar bezit heeft. Christus aan het kruis met aan de rechterzijde zijn moeder en links van hem Johannes de Evangelist. Het houten paneeltje is maar dertig centimeter hoog en twintig centimeter breed. Aan de bovenkant is een klein timpaan zichtbaar met de afbeelding van de Moeder Gods Hodegetria: zij die het lijden de weg wijst.

Het Griekse woord eikon betekent 'gelijkenis' en laat zien waar het bij iconen omgaat. Deze kruisicoon is volgens traditie 'geschreven' naar het voorbeeld van een eerdere afbeelding. Ook beeld en schrift staan erop en zijn gelijkwaardig. Op deze icoon is de naam van Johannes in oranje letters nog vaag boven zijn hoofd zichtbaar. Van de Moeder Gods zijn alleen nog een paar letters te lezen. Het Griekse monogram IC-XC van Jezus Christus, dat erop hoort te staan, is door veelvuldig gebruik afgesleten.

Iconen worden niet geschilderd maar geschreven. Dat komt omdat Lucas zo prachtig in zijn evangelie de Moeder Gods Maria in beeldende taal beschreven heeft. Maar ook omdat in het Russisch voor schrijven en schilderen hetzelfde woord wordt gebruikt.

Bij iconen is iets bijzonders aan de hand. Anders dan bij schilderijen stellen iconen present. Wat afgebeeld staat, is ook aanwezig en kan worden vereerd, niet aanbeden. Dat vereren gebeurt door een lichtje aan te steken of door de icoon te bewieroken, door de hand met de hand of het voorhoofd aan te raken en door de icoon te kussen. Iconen zijn gebruiksvoorwerpen en kunnen door die gewoonte verslijten of  beschadigd raken. Bij overvloedige slijtage zijn iconen onbruikbaar en worden ze op een stille plek in het bos achtergelaten of met de stroming van een rivier meegegeven. Iconen zijn dus anders dan kunst.

Deze kruisicoon in de Fra Angelicozaal 0.2 vertoont slijtageplekken. Dit houten paneel met zijn in goud beschilderde achtergrond laat houtwormgaten zien. Ook het ornament aan de randen vertoont verval door het vele betasten.

Icoonschrijvers zijn ambachtslieden en worden door een gilde beschermd. Om die reden werd er geen naam op of onder het werk gezet. Nog steeds is uit respect voor die traditie de naam van de 'icoonschrijver' onbekend. Iconen worden ook niet gemaakt naar eigen ontwerp, maar naar voorbeelden die van generatie op generatie worden doorgegeven. De panelen waarop iconen staan afgebeeld, zijn geprepareerd met linnen en zeven lagen krijt die met beenderlijm worden aangebracht. Deze kruisicoon werd volgens voorbeeld geschreven met natuurlijke pigmenten en eigeel.

Maria, de Moeder van God zoals haar officiële titel luidt, staat onder het kruis en is bevangen van smart om het lijden van haar Zoon. In haar traditionele Byzantijnse purperen mantel drukt ze met haar lichaamshouding dit onbegrijpelijke uit. Ze weent om pijn die niet is aan te zien. Johannes heeft de opdracht ontvangen om de zorg voor de  Moeder van Jezus op zich te nemen. Hij staat verbijsterd te kijken naar wat er gebeurt.

De kruisdood van Christus is de poort naar het geloof. Het kruis bekrachtigt dit voor verticaal levend wezen en horizontaal sociaaldenkend mens. 

*******

Thom Breukel is opgeleid als M.O. docent tekenen aan de Koninklijke Academie in Den Haag. Hij is Rijksgecommitteerde voor het vak tekenen bij het Middelbaar Onderwijs. In 1987 richtte hij het tijdschrift EIKONIKON op. Ruim twaalf jaar begeleidt hij mensen bij het schilderen van iconen. Zijn ‘werkplaats’ is het Open iconenatelier "In een zachte bries", Handboogstraat 4, 1012 AM Amsterdam.