Willem Jan de Hek: Makoto Fujimura inspireert een architect

Weerloze kerken, onschatbare waarde 

Willem Jan de Hek – Jacobikerk Utrecht – 17 juli 2025 

Op donderdag 17 juli vond er een meet & greet plaats in de Jacobikerk in Utrecht met de internationaal gewaardeerde kunstenaar en schrijver Makoto Fujimura. Hij is een pionier op het gebied van kunst en theologie. In zijn werk verbindt Fujimura esthetiek met een diep spiritueel bewustzijn, geïnspireerd door de Japanse traditie van Nihonga. Wat gebeurt er als kunst en theologie samenkomen? Fujimura's boeken, waaronder Art + Faith en Silence + Beauty, hebben kunstenaars, theologen en gelovigen wereldwijd geraakt. De avond in de Jacobikerk werd georganiseerd door ViaJacobi, de Theologische Universiteit Utrecht en KokBoekencentrum Publishers. Tijdens deze meet & greet deelde Makoto Fujimura zijn perspectief op kunst, theologie en de wisselwerking daartussen en er waren verschillende reflecties op zijn werk. Een van deze reflecties werd gegeven door Willem Jan de Hek, zie hieronder. Willem Jan is theoloog en architect. Hij werkt als predikant in de Jacobikerk en voor ViaJacobi. Daarnaast werkt hij parttime als architect voor zijn eigen Studio Refill en doet hij promotieonderzoek aan de Protestantse Theologische Universiteit over de ervaring van het heilige in het publieke domein. 

‘Alles wat van waarde is, is weerloos,’ schreef een Nederlandse dichter ooit. Het is waar. Sommige dingen zijn gewoon onbetaalbaar. En daarom moeten we ze met zorg behandelen. Ik denk hier vaak aan als het gaat om onze kerkgebouwen. ‘Het zijn maar stenen,’ zeggen sommigen. Maar stel je een wereld voor waarin al die prachtige kerken werden omgevormd tot bowlingbanen of winkelcentra of nog erger. Het idee is verschrikkelijk. En pas dan beseffen we hoe kostbaar die stenen werkelijk zijn. Kerkgebouwen hebben een waarde die veel verder gaat dan bakstenen en mortel. Maar wat is die waarde precies? Om dit te onderzoeken, kunnen we ons terecht bij het werk van Fujimura, omdat hij laat zien dat de waarde van sommige dingen juist ligt in hun kwetsbaarheid. In zijn boek Art + Faith verbindt Fujimura het christelijk geloof met barmhartigheid en schoonheid. Hij onderzoekt daarbij de rol van kunst, waaronder architectuur. In zekere zin is elke gelovige een kunstenaar — geroepen om te scheppen. Hoe? Door een creatieve reactie te bieden op de gebrokenheid om ons heen. Minstens twee verbonden wegen liggen voor ons: het pad van barmhartigheid en het pad van schoonheid — geen aparte wegen, maar wegen die vaak samenkomen en samen oplopen. In deze lezing wil ik beide kort verkennen. 

Genade

Fujimura ziet genade als een centraal thema in de kunst. Hij verbindt het met zijn eigen creatieve werk. Kunst kan een krachtige manier zijn om compassie en empathie te tonen, vooral in tijden van pijn en imperfectie. Neem het voorbeeld van de Kintsugi — de praktijk van het repareren van gebroken aardewerk met goud of zilver. Hoewel de scheuren zichtbaar blijven en zelfs worden benadrukt, wordt de schade onderdeel van de schoonheid. En ik denk dat het niet zo moeilijk is om dit idee toe te passen op kerkgebouwen. Ja, ze zijn kwetsbaar en er zijn barsten. ‘Alles wat van waarde is, is weerloos.’ En ja, misschien dragen ze zelfs littekens. Maar zouden we met creatieve verbeelding een weg vooruit kunnen vinden? Hoe zouden die gouden lijnen zichtbaar kunnen worden in de architectuur van onze kerken? Is dat mogelijk, om genezing zichtbaar te maken? 

Laat me één voorbeeld geven. Hoe kunnen onze kerkgebouwen via hun architectuur de diaconale zorg weerspiegelen die zij vaak bieden aan mensen in nood? Denk aan voedselbanken die binnen onze kerken opereren of stadteams in de grote steden. Laten we haar zichtbaar maken. Laat het zien! Laat het gebouw zelf laten zien wat de kerk doet. Soms kan dit eenvoudig en op kleine schaal. In de Jacobikerk openden we vorig jaar een buurtvoorraadkast langs de straat. Een klein kastje richting de straat. Kerkleden en buren werken samen om het te voorzien van voedsel, toiletartikelen en andere benodigdheden. En binnenkort zullen we ook bloembakken aan de buitenkant van de kerk toevoegen. Als tekenen van genade. We hebben iets te bieden. 

Schoonheid

Maar er is meer. Naast genade spreekt Fujimura ook over schoonheid als een krachtige en transformerende kracht. Schoonheid is niet alleen esthetisch — het is ook spiritueel en ethisch. Echte schoonheid raakt ons diep. Het kan ons helpen de wereld met nieuwe ogen te zien, vanuit een hoopvoller en transcendenter perspectief. Schoonheid weerspiegelt het scheppingswerk van God. En zo gaan barmhartigheid en schoonheid altijd hand in hand in de kunst. 

Maar geldt dat ook in de kerk? Ik kan het mis hebben, maar ik heb het gevoel dat we in veel protestantse kerken het pad van barmhartigheid veel beter hebben ontwikkeld dan het pad van schoonheid. Dat is begrijpelijk, zeker gezien de geschiedenis van de Reformatie. De Jacobikerk bijvoorbeeld heeft ooit zelfs een echte beeldenstorm gezien! Het protestantisme legt de nadruk op eenvoud en de prediking van het Woord. Maar riskeren we onderweg schoonheid weg te gooien? Ik denk dat dat een echt verlies zou zijn. Omdat schoonheid de kracht heeft om een andere realiteit te openen. Goede architectuur kan ook betekenis uitdrukken. Het spreekt een ander soort taal. Gebouwen roepen gevoelens op en weerspiegelen waarden. Architectuur is dus als een spiegel van de menselijke ziel en cultuur. Ze kan onze diepste hoop weergeven of wraken. 

Eigenlijk denk ik dat dit een grote verantwoordelijke taak is voor de kerk. Kerkgebouwen kunnen iemand die voorbijloopt inspireren. Het kan een moment van vreugde opleveren. Het kan wijzen op de hoop die we dragen. En dat alleen al is reden genoeg om meer ruimte te geven aan schoonheid in het kerkleven. Vooral nu, in een wereld waar zoveel online gebeurt. Onze gebouwen kunnen iets krachtigs aanbieden in de openbare ruimte.

 Anticipatie

Dus, terug naar het begin: wat is de waarde van onze kerkgebouwen? Dan komen we uit bij genade en schoonheid. Maar ik denk dat er nog een derde waarde is: en dat is anticipatie. Want het beste moet nog komen! 

In zijn boek Art + Faith vertelt Fujimura een inspirerend verhaal. Het is een soort moderne gelijkenis over de betekenis van kwetsbare maar waardevolle plekken — zoals onze kerken. Een vader neemt zijn kind mee naar het strand. Het kind bouwt een zandkasteel, wetend dat het spoedig door het tij zal worden weggespoeld. En de vader — die architect is — kijkt met liefde en bewondering toe. Vele jaren later ontdekt het volwassen kind hoe zijn vader een echt kasteel bouwt, geïnspireerd op dat zandkasteel op het strand van lang geleden! Waar gaat dit verhaal over? Het laat zien dat onze creativiteit en inspanningen tijdelijk zijn. De vloed zal komen. Dingen worden uitgewist. 

Maar zijn onze kerkgebouwen dan toch ‘gewoon stenen’? Zullen ze ook worden uitgewist? Fujimura's antwoord is ‘nee’! Zelfs als uiteindelijk alles wordt weggespoeld, blijven onze inspanningen ertoe doen. Zelfs een zandkasteel — hoewel tijdelijk — weerspiegelt het hart van een schepper. Die scheppende daad heeft op zichzelf waarde, omdat ze zich aansluit bij Gods voortdurende scheppingswerk. God werkt door ons heen. Hij werkt zelfs via onze architectuur. En in onze fragiele handelingen van bouwen en vormgeven vangen we al een glimp op van hoe het op een dag zal zijn.  

En dus: ‘Alles wat van waarde is, is weerloos.’ Dat klopt. Maar in de kerk weten we dat weerloosheid niet het einde is. In de kerk kennen we Christus — die door de dood ging, in alle kwetsbaarheid, maar ook weer opstond. Onze kerkgebouwen spreken over Hem, zijn lichaam gebroken en zijn bloed vergoten. Maar ook: nieuw leven door de dood. Verzoening. Eeuwige hoop. En zelfs stenen kunnen dat verhaal vertellen.

** 

Willem Jan de Hek is theoloog en architect. Hij werkt als predikant in de Jacobikerk in Utrecht en voor ViaJacobi. Daarnaast werkt hij parttime als architect voor zijn eigen Studio Refill en doet hij promotieonderzoek aan de Protestantse Theologische Universiteit over de ervaring van het heilige in het publieke domein. 

Makoto Fujimura’s boek ‘Kunst + Geloof’ (origineel: Art + Faith) is een diepgaande verkenning van creativiteit als geestelijke daad. Ook schreef hij over hoe het ervaren van God mogelijk is in het scheppen, met verwijzingen naar de Bijbel en de Japanse Kintsugi-techniek. Uitgegeven door KokBoekencentrum. In ‘Silence and Beauty’ onderzoekt hij de thema's van lijden, geloof, kunst en trauma, geïnspireerd door Shusaku Endo's roman Silence en zijn eigen Japanse culturele erfgoed. Fujimura verbindt hierin traditionele Japanse Nihonga-schilderkunst met westerse abstractie, waarbij hij de paradox van schoonheid in duisternis en de aanwezigheid van God in stille lijden onderzoekt, met behulp van mineralen zoals goud om diepte en licht te creëren.