ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kunstenaars
Tot Sint Jans, Geertgen - BM - Marleen Hengelaar
Geertgen tot Sint Jans: Geboorte bij nacht (beeld)
Sufjan Stevens: Holy, Holy, Holy (muziek)
Het voorbeeld van het Christuskind
door Marleen Hengelaar-Rookmaaker
Dit schilderij uit 1490, geschilderd door de Haarlemse schilder en lekenbroeder Geertgen tot Sint Jans (c. 1465 -1495), ademt de verstilde aandacht van de Moderne Devotie. Je kunt er lang naar kijken, als naar een icoon, en je gedachten steeds weer op een ander element van het werk richten. Het kan je helpen om dieper door te dringen in het geheim van de geboorte en menswording van Christus, zodat dit opnieuw tot je mag gaan spreken en je mag aanzetten tot aanbidding. Zo was dit schilderij bedoeld.
Het eerste dat opvalt is de donkerte van dit doek. De nacht is werkelijk zwart. Jezus komt een wereld vol duisternis binnen. Dit maakt dat des te duidelijker uitkomt dat hij het Licht der wereld is. Als een stralende lichtbron ligt hij in zijn kribbe. Het licht dat dit kunstwerk met een zachte glans overgiet, is afkomstig van Jezus in de voederbak en de engel die in de verte de herders omstraalt – bovennatuurlijk licht.
Jezus en Maria hebben een centrale positie gekregen op dit werk. Maria aanbidt teder haar kindje. Ook Jozef rechts achter haar wendt zich eerbiedig met zijn hand op zijn hart naar het kleine wezentje. Vijf engelen bevinden zich links van de kribbe. De os en de ezel nemen met hun enorme koppen vlak boven de kribbe een prominente plaats in. Ze danken hun aanwezigheid aan Jesaja 1:3, waar staat dat in tegenstelling tot de mens ‘de rund zijn meester herkent en een ezel zijn voederbak’.
Een jaar geleden combineerde ik in een multimedia presentatie De geboorte bij nacht met het lied ‘Holy, Holy, Holy’ in de uitvoering van Sufjan Stevens, dat afkomstig is van een van zijn kerstcd’s. In het refrein van dit lied wordt God aanbeden met de woorden: ‘blessed Trinity.’ Het trof me dat door dit gezang op het Christuskind te betrekken, zoals Sufjan Stevens doet, dit minikindje geëerd wordt als onderdeel van de Drie-eenheid: het kleine wordt onvoorstelbaar groot. Pas later drong het tot me door dat Maria en drie van de engelen met hun handen een driehoek vormen en de verwijzing naar Jezus als deel van de Drie-eenheid dus ook een belangrijk element in het schilderij is!
Ja, Jezus is hier minuscuul. Te klein eigenlijk. De maten kloppen niet. Maria, Jozef en de os en de ezel zijn in een grotere schaal afgebeeld dan het kind en de engelen. Een verschil in afmetingen kwam wel vaker voor in de 15e eeuw, maar meestal werd dan juist het heilige groter afgebeeld dan de ‘gewone’ wereld. Maar hier zijn het Jezus en de engelen die kleiner zijn weergegeven. Waarom zou Geertgen dit gedaan hebben?
Waarschijnlijk omdat Jezus hier staat voor het kleine en zwakke dat het kwaad dat het zoekt in aanzien, rijkdom, macht en geweld zal overwinnen. Net zoals Jezus aan het kruis een beeld en voorbeeld is van hoe wij als mens bedoeld zijn, zo is ook het kindje in de kribbe dat. Wij moeten worden als een kind en ons afhankelijk weten van een Vader die onze open handen zal vullen. Worden als de engelen op dit schilderij die met kinderlijke verbazing naar dat naakte wonder kijken dat nota bene deel uitmaakt van de Drie-eenheid. Worden als Jezus die Gods alles overkoepelende verlossingsplan ten uitvoer brengt door een mens te worden die zich in zijn liefde steeds weer dienstbaar en kwetsbaar opstelt. Het was het streven van de ascetisch gerichte Moderne Devotie om ‘klein en naakt’ te worden als pijler van een toegewijd en devoot leven. Want wie wordt als een kind, zal het koninkrijk van God binnengaan. Dit Christuskind wijst ons de weg.
********
Video van De geboorte bij nacht in combinatie met ‘Holy, Holy, Holy’ in de uitvoering van Sufjan Stevens:
Sufjan Stevens maakt folksongs van grootse proporties die autobiografische elementen vermengen met religieuze thematiek en Amerikaanse geschiedenis. Hij maakte twee platen over Amerikaanse staten (Michigan & Illinois), een meer uitgesproken christelijk album (Seven Swans), een elektronisch album voor de dieren van Chinese dierenriem (Enjoy your Rabbit), een set van vijf kerstcd’s (Songs for Christmas) en een programmatisch klankgedicht voor orkest gecombineerd met film voor de Brooklyn-Queens Expressway. Hij is geboren in Detroit en groeide op in het noorden van Michigan. Hij studeerde aan Hope College in Holland, Michigan en volgde een masters opleiding voor schrijvers aan de New School for Social Research in New York. Sufjan woont in Brooklyn, NY.
Marleen Hengelaar-Rookmaaker is hoofdredacteur van ArtWay.
ArtWay beeldmeditatie 12 december 2010