ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kunstenaars
Visconti Psalter - BM - Kick Bras
Miniatuur uit het psalter/getijdenboek voor de Visconti: Wijs mij Heer de weg van uw wetten
Murmelen
door Kick Bras
Deze prachtige miniatuur komt uit het getijdenboek voor de Visconti, heerser van Milaan, uit omstreeks 1400. We zien de tekst van Psalm 119:33: Legem pone mihi, Domine, viam justificationum tuarum. Daarbij is de eerste letter, de initiaal, rijk versierd. We zien een grote L, waarin de bidder (koning David) zijn handen uitstrekt naar God die vanuit de hemel een boek aanreikt. De vertaling luidt: Wijs mij Heer, de weg van uw wetten (wat gevolgd wordt door: ‘dan volg ik die tot het einde toe’).
Psalm 119 is gemaakt door iemand die deel uitmaakte van een Joodse kring die na de Babylonische ballingschap nadruk legde op een biddende verinnerlijking van de Thora. Zij kwamen bijeen in scholen, waar men gezamenlijk aandachtig de Thora las. Niet dat iedereen de tekst van de Thora voor zich had. Boeken waren toen schaars en zeer kostbaar. Er werd uit een boekrol voorgelezen door de leraar en de leerlingen herhaalden de woorden en leerden ze zo uit hun hoofd. Zij maakten zich op deze wijze de heilige teksten eigen. Wie wel eens in Jeruzalem door het venster heeft gekeken van een Jeshive, een Talmoedschool, heeft ze gezien: de leerlingen die van voor naar achteren wiegend de teksten reciteren. Dit reciteren werd met een Hebreeuws woord aangeduid met hagha, wat murmelen betekent. Zo komen we het tegen in Psalm 1:
Gelukkig de mens
die niet meegaat met wie kwaad doen,
die de weg van zondaars niet betreedt,
bij spotters niet aan tafel zit,
maar vreugde vindt in de wet van de HEER
en zich verdiept in zijn wet, dag en nacht.
Hagha, murmelen, is hier vertaald met ‘zich verdiepen in’. Dat is een mooie vertaling, maar het kan gemakkelijk misverstaan worden alsof het om een intellectuele activiteit gaat, die zich alleen in je brein afspeelt. Terwijl murmelen allereerst een fysieke activiteit is, waarbij je mond, je tong, je gehemelte, je speekselklieren allemaal betrokken zijn. We moeten het beeld van die Jeshive voor ogen houden: die wiegende, prevelende leerlingen. Toen Hieronymus deze tekst in het Latijn vertaalde, moest hij een Latijns woord vinden voor hagha. En hij koos voor het woord meditari. Dat woord komt uit de militaire wereld en betekent zoiets als oefenen. Het werd het woord waarmee de vroege christenen hun vormen van biddend, aandachtig herhalen van heilige teksten gingen aanduiden. Mediteren is dus voortbouwend op de joodse traditie het reciteren van Gods Woord.
En we zouden ons vergissen, als we teleurgesteld zouden zeggen: wat een oppervlakkig gedoe, het uit je hoofd leren van teksten en die dan hardop opzeggen. Want het ging in de Thoraschool van de dichter van Psalm 1 of Psalm 119 om veel meer. Het ging om een proces van verinnerlijking, waarbij hoofd en hart, lichaam en ziel intens betrokken waren. Een verinnerlijking die uit moet monden in een levenspraktijk. Want de woorden wijzen een weg, en ‘die weg wil ik gaan tot het einde toe’.
*******
Deze overdenking is een lichtelijk aangepaste versie van hoofdstuk 1 uit het onlangs verschenen boek van Kick Bras, Christelijke meditatie, verschenen bij uitgeverij Adveniat.
Giovannino de ’Grassi en Belbello da Pavia: Psalm 119: 33, psalter/getijdenboek voor de Visconti, Milaan, ca. 1400, gemaakt in opdracht van Gian Galeazzo Visconti. Het handschrift wordt nu bewaard in de Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze met als signatuur vol I: Ms. Banco Rari 397 en vol II: Ms. Landau Finaly 22.
Giovannino de ’Grassi en zijn atelier begonnen met de verluchting van het psalter/getijdenboek. We herkennen zijn stijl in de behandeling van het licht en de poëtische maar zorgvuldige weergave van de natuur in zijn landschappen. Een helder kleurenpalet en het gebruik van goud en zilver geven zijn werk een kostbare uitstraling. Giovaninno was erg geïnteresseerd in de natuur, zoals blijkt uit een bewaard gebleven modelboek met een aantal minutieus gedetailleerde schetsen van dieren, vogels en andere kleine wezens. Hij werd opgeleid in Lombardische ateliers die een lange traditie hadden in het produceren van boeken over planten, dieren en de natuur doorheen de seizoenen. Zijn beschermheer, Gian Galeazzo Visconti, had een dierentuin met exotische dieren, die mogelijk als voorbeeld hebben gediend voor afbeeldingen in het getijdenboek. (wikipedia)
Belbello da Pavia, die het handschrift afwerkte, werkt zeer gedetailleerd en elegant. Hij schildert sterk gemodelleerde, monumentale figuren, vrij realistische gezichten, soms op het lelijke af. Hij gebruikt intense, heldere kleuren en zijn iconografie wijkt door zijn ongebreidelde fantasie dikwijls sterk af van de gebruikelijke uitwerking van de conventionele thema’s. (wikipedia)
Kick Bras (1949) is theoloog en publiceert over spiritualiteit, mystiek en meditatie. Als onderzoeker is hij gelieerd aan het Titus Brandsma Instituut te Nijmegen, een wetenschappelijk onderzoeksinstituut voor de studie van spiritualiteit in het licht van de joodse en christelijke traditie. Eerder doceerde hij spiritualiteit aan de Theologische Universiteit van Kampen. Van zijn hand verscheen bij Skandalon Een met de Ene. Protestantse mystiek van Abraham Kuyper tot Maria de Groot (2013); Oog in oog, christelijke mystiek in woord en beeld, 2017 en Het bezielde landschap. Spiritualiteit in de schilderkunst, 2019. Zie verder http://www.kickbras.nl.
ArtWay beeldmeditatie 4 augustus 2024