ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kunstenaars
Bruegel de Oude, Jan - BM - Otto Bam
Jan Brueghel de Oude: Havenscène met Paulus’ vertrek uit Caesarea
Het onopgemerkte buitengewone
door Otto Bam
Dit prachtige schilderij uit 1596 is van de hand van de Vlaamse schilder Jan Brueghel de Oude. Het kunstwerk beeldt een bijbels tafereel af dat maar zelden op het doek is gezet: het vertrek van de apostel Paulus uit Caesarea. Je kunt je afvragen waarom voor dit onderwerp is gekozen en waarom het is weergegeven als een gebeurtenis die verstopt zit in de drukte van een bruisende haven. Op deze manier laat het schilderij echter zien hoe het buitengewone zich onopgemerkt kan voltrekken op de achtergrond van het alledaagse.
Ik kwam het schilderij onlangs tegen in het North Carolina Museum of Art in Raleigh, VS. Het hangt bij de ingang van een zaal, een paar passen van een open deur, zodat je het al van verre ziet. De curators hebben blijkbaar goed begrepen hoe je dit werk het beste kunt benaderen, want je komt erop af als een reiziger die net over een heuvel komt en dan allereerst de zee ziet die zich uitspreidt tot aan een bergachtige horizon in de verte. Oftewel, je ziet eerst de bovenkant van het werk, waar statige schepen liggen onder een romantische lucht overdekt met flarden etherische mist. Het is een hemels uitzicht, een vreugde voor het oog.
Maar als je de top van de heuvel bereikt beweegt je blik zich naar beneden, van de hemel naar de aarde, waar een aardsere realiteit zich afspeelt: de wereld van de handel en ontmoeting, van geruzie en gelach. Kom dichterbij naar de kade en ga het schilderij binnen. Je ruikt de vis en hoort het geluid van de luidruchtige ruilhandel en blaffende honden. Dit werk is er echter niet zozeer op uit om vooral een accurate weergave van het landschap of het leven van alledag te geven. Want de compositie is zorgvuldig zo gestructureerd dat je als kijker het tafereel wel moet gaan lezen. Zie je de figuur op de op kade die leunt op een wandelstok met zijn rug naar je toe, die naar rechts wijst? Volg zijn arm en daar zie je, makkelijk over het hoofd te zien, de apostel Paulus met een stralenkrans of nimbus rond zijn hoofd omgeven door soldaten.
Het boek Handelingen vertelt het verhaal van Paulus’ zendingsreizen. Nadat hij drie van deze reizen heeft voltooid, staat hij oog in oog met een crisis. In Caesarea voorspelt de profeet Agabus dat Paulus in Jeruzalem gevangen zal worden genomen en uitgeleverd aan de heidenen. Paulus’ vrienden zijn er niet gerust op en dringen er bij hem op aan om niet naar Jeruzalem te vertrekken. Maar de apostel antwoordt: ‘Ik ben niet alleen bereid om me in Jeruzalem gevangen te laten nemen, maar ook om er te sterven omwille van de naam van de Heer Jezus’ (Handelingen 21:13). De profetie van Agabus zal spoedig bewaarheid worden.
Als je eenmaal de apostel hebt opgemerkt, ga je vervolgens ook allerlei symboliek ontdekken. Kijk nog eens naar de kade, waar we het schilderij binnenliepen. De vismanden stromen over van de grote vangst en er wordt nog meer op het dok getild. En wat een variëteit! Aal, rog en tong – teveel om op te noemen. Dit roept in gedachte dat Jezus zijn discipelen, de vissers Simon en Andreas, vertelde dat ze vissers van mensen zouden worden (Matteüs 4:19). De overvloed aan verschillende vissen staat voor de vele volkeren die zouden gaan geloven door Paulus’ zendingswerk onder de heidenen.
Zie ook hoe het hele landschap de weg van Paulus volgt in een onweerstaanbare dynamiek. De boeg van elk schip wijst in de richting waarin Paulus' reis zal gaan. De zeilen zijn gevuld met een sterke oostenwind en boven je hoofd vliegen de vogels bijna allemaal in dezelfde richting. Te midden van de zonnestralen zien we een vogel in kruisvorm. Paulus’ reis over de zee verkrijgt een nieuwe betekenis als weg van gehoorzaamheid die voert door de dood en eindigt op de oevers van het eeuwige leven. Deze vogel zal echter ook staan voor de heilige Geest, die hangt boven de uitvarende schepen en alles wat zich hier afspeelt.
Maar waarom is het hoofdonderwerp van het schilderij zo verborgen? Dit kan je doen beseffen dat de meest bijzondere dingen gemakkelijk aan onze aandacht kunnen ontsnappen. We moeten onze ogen trainen om het wonderbaarlijke in het alledaagse op te merken. Brueghel verbergt dingen zodat we zorgvuldiger kijken en echt zien. ‘Het koninkrijk des hemels is als een mosterdzaadje,’ zei Jezus, ‘dat iemand meenam en in zijn tuin zaaide, waarna het groeide en een grote struik werd.’ Zo was het ook met de boodschap van de apostel aan de heidenen. En zo is het ook vandaag met het evangelie. Mogen we oog hebben voor het onopgemerkte buitengewone in ons leven van alledag.
*******
Jan Brueghel de Oude, Havenscène met Paulus’ vertrek uit Caesarea, 1596, olieverf op koper, 35.9 x 54.6 cm; North Carolina Museum of Art.
Jan Brueghel de Oude (1568-1625), ook bekend als ‘Velvet’ Brueghel vanwege de fijnheid van zijn penseelvoering, was een kunstenaar met een opmerkelijke veelzijdigheid. Hij staat terecht bekend om zijn landschappen en riviergezichten, die tot leven komen door de zorgvuldige maar vloeiende streken van zijn penseel en de activiteiten van de figuren die zijn scènes bevolken. Hij schilderde echter ook bloemboeketten, waarvan vele afbeeldingen van kostbare voorwerpen bevatten, evenals mythologische, allegorische en historische onderwerpen en suggestieve scènes van de hel. Zijn verfijnde en delicate beelden, vaak geschilderd op koper, werden zeer gewaardeerd door koningen en prinsen in heel Europa. In het begin van zijn carrière werkte Jan vooral op kleine schaal en op een koperen drager. Gaandeweg nam het formaat van zijn schilderijen toe en werkte hij vaker op paneel of zelfs op doek. Brueghel werkte vaak samen met andere meester-schilders, waaronder Peter Paul Rubens, Hans Rottenhammer, Hendrick van Balen, Sebastiaen Vrancx en Joos de Momper. Hij had slechts twee bekende leerlingen, Daniel Seghers en zijn eigen zoon Jan de Jonge, maar een efficiënte studio bemand door betaalde professionals maakte een overvloedige productie mogelijk. ( overgenomen van https://www.nga.gov/collection/artist-info.3626.html en http://janbrueghel.net)
Otto Bam is een Zuid-Afrikaanse schrijver en muzikant. Hij is de co-redacteur van ArtWay en de kunstmanager van het Kirby Laing Centre for Public Theology, waar hij ook een fellowship heeft. Otto voltooide een master in Engelse studies aan de Universiteit van Stellenbosch, Zuid-Afrika, en een master in religie en literatuur aan de Universiteit van Edinburgh.