ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kunstenaars
Marc, Franz - BM - Kick Bras
Franz Marc: Lotgevallen van de dieren
De spirituele betekenis van dieren in de beeldende kunst van Franz Marc
door Kick Bras
Dit schilderij Tierschicksale, ook wel genoemd De bomen toonden hun ringen, de dieren hun aderen, uit 1913 van de Duitse schilder Franz Marc laat zien hoe de mens bezig is de leefwereld van dieren te verwoesten. Een paradijselijke dierenwereld wordt door een apocalyptische ramp verstoord. Het ontbreken van horizontale en verticale lijnen maakt het beeld heel onrustig. De grote diagonale lijnen van geknakte en ontwortelde bomen roepen een sfeer van chaos en enorme bedreiging op. De panische paarden onder een bloedende boom linksboven, de beschutting zoekend zwijnen linksonder en de groep reeën met gestrekte nekken rechts maken de angst tastbaar. De langgerekte nek van het dier dat in doodsnood schreeuwt naar de hemel laat ons niet onberoerd. Hier is niet alleen maar een natuurramp aan het werk. Het gaat ook om onheil dat door mensen aangericht is. Links zien we een afgezaagde boomstam. Hier is duidelijk de mens aan het werk geweest.
Toen Marc diende aan het front in 1915 ontving hij een ansichtkaart van dit werk, dat op dat moment geëxposeerd werd in Berlijn. Hij schreef toen op 17 maart 1915 aan zijn vrouw: ‘Ik was erg getroffen en opgewonden. Het lijkt wel een voorspelling van deze oorlog, gruwelijk en aangrijpend. Ik kan nauwelijks geloven dat ik dit geschilderd heb. Op de wazige kaart is het effect in elk geval zo ongelooflijk waar dat het griezelig is.’
De Duitse schilder Franz Marc leefde van 1880-1916. Tijdens zijn middelbare schooltijd overwoog hij om theologie te gaan studeren. Hij stond toen zeer onder invloed van de lutherse predikant Otto Schlier. Maar hij koos voor het kunstenaarschap en ging zich steeds meer toeleggen op het schilderen van dieren. Hij werd in die tijd gestimuleerd door de dierenschilder Jean Bloe Niestle die hem aanraadde om zich in de ziel van het dier te verdiepen.
Marc zocht een manier van schilderen die expressie geeft aan innerlijke emoties en spirituele visie. Hij schreef: ‘Er is een stem in mij die mij steeds weer zegt: terug naar de natuur, terug naar de meest eenvoudige dingen. Want alleen daarin is het symbolisme, het pathos en het mysterie van de natuur.’
Hij wilde dat zijn werk minder naturalistisch en meer spiritueel werd. Daartoe ging hij de vormen meer abstraheren en vereenvoudigen. Als hij dieren schilderde, ging het hem niet langer om een exacte weergave van het dier. Nee, hij wilde doordringen tot het wezen van het dier, tot het kloppende en bonzende hart van het dier. Hij wilde het levensmysterie in de dieren oproepen. Zo schreef hij omstreeks 1912:
Er bestaat geen echte kunst zonder religie. De wetenschap en techniek kunnen dit niet vervangen. Er zullen nieuwe symbolen opkomen om God en kunst met elkaar te verbinden. De kunst zal zich vrijmaken van de wensen en plannen van mensen. We zullen het woud en het paard niet meer schilderen zoals ze ons bevallen maar zoals ze werkelijk zijn, zoals het woud en het paard zichzelf voelen, hun diepste wezen, dat achter de uiterlijke schijngestalte ligt.
In dieren zie je volgens Marc het trillen van het leven, het kloppen van het bloed. Je ziet hoe hetzelfde levensmysterie waar de mens deel aan heeft ook leeft in dieren en planten. Wij moeten ons inleven in de wijze waarop het leven in dieren zich manifesteert.
Vanaf 1908 is hij drie jaar lang bezig geweest met het schilderen van composities met paarden. Daarbij vormde hij het landschap steeds meer in overeenstemming met de ritmiek gevormd door de verschillende paardenlijven, zodat er een symbiose ontstond. Ook de kleuren gingen daarin een rol spelen. Het gebruik van complementaire kleuren moest evenwicht in het schilderij brengen. Samen met o.a. Kandinsky publiceerde hij een almanak onder de titel Der blaue Reiter en richtte hij een nieuwe kunstenaarsgroep met diezelfde naam op. De nieuwe kunst die zij wilden maken heeft, aldus Marc, wel degelijk een traditie achter zich, bijvoorbeeld in het mystieke werk van El Greco. Het gaat hem om een mystiek-innerlijke constructie van de wereld. Zijn groep heeft als doel ‘symbolen van hun tijd te scheppen met hun werk dat thuishoort op het altaar van de toekomstige spirituele religie’.
Samen met de kunstenaarsgroep Die Brücke wordt de groep van Der Blaue Reiter tot een spraakmakende en invloedrijke stroming van het Duitse expressionisme. Deze stroming wilde breken met de oude orde van het Duitse Keizerrijk met zijn volgens hen huichelachtige moraal, zijn hang naar uiterlijk vertoon, zijn doorgedreven kapitalisme en materialisme en zijn kunst van nationalistische verheerlijking. De kunst die de expressionisten wilden maken moest zuiver zijn, intuïtief, vitalistisch, niet naturalistisch maar spiritueel en idealistisch. Helaas is hem niet veel tijd gelaten. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werd hij opgeroepen voor het leger en sneuvelde op 4 maart 1916 aan het front in Frankrijk.
*******
Franz Marc: Lotgevallen van de dieren (Tierschicksale), 1913, olieverf op linnen, 264 x 195 cm. Bazel, Kunstmuseum.
Franz Marc studeerde aan de Akademie der Bildende Künste in München. Aanvankelijk schilderde hij in een academische stijl, maar onder invloed van reizen naar Parijs werd zijn werk steeds meer expressionistisch. In 1910 ontmoette hij August Macke en Wassily Kandinsky met wie in 1911 hij de kunstenaarsgroep Der Blaue Reiter oprichtte. Marc legde zich vooral toe op het schilderen van dieren, waarvoor hij een eigen kleurensymboliek ontwikkelde. Marc overleed op jonge leeftijd in de Eerste Wereldoorlog.
Kick Bras (1949) is theoloog en publiceert over spiritualiteit, mystiek en meditatie. Als onderzoeker is hij gelieerd aan het Titus Brandsma Instituut te Nijmegen, een wetenschappelijk onderzoeksinstituut voor de studie van spiritualiteit in het licht van de joodse en christelijke traditie. Eerder doceerde hij spiritualiteit aan de Theologische Universiteit van Kampen. Van zijn hand verscheen eveneens bij Skandalon Een met de Ene. Protestantse mystiek van Abraham Kuyper tot Maria de Groot (2013); Oog in oog, christelijke mystiek in woord en beeld, Skandalon, 2017 en Het bezielde landschap. Spiritualiteit in de schilderkunst, Skandalon, 2019. Zie verder http://www.kickbras.nl.
ArtWay beeldmeditatie 9 juni 2024