ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Boeken
Ph. Verdult (red.): God en kunst
Besproken:
Ph. Verdult (red.): God en kunst, Lannoo – Tielt, 2009.
door Joël Valk
De culturele schatkamer van het christendom. Essays over God en kunst
Het christendom heeft de wereld een grote culturele schatkamer opgeleverd. Zoveel wordt duidelijk uit het nieuw verschenen boek God en kunst. De auteurs spreken met waardering over de religieuze lading die kunst kan hebben, zowel in schilderkunst en muziek als in film.
Er verschijnen niet zo heel veel boeken over kunst en religie die daadwerkelijk de reikwijdte en betekenis van het religieuze in kunst op een oprechte manier proberen te peilen. Onlangs verscheen echter het prachtige boek God en kunst. Over het verdwijnen en verschijnen van het religieuze in de kunst. Dit boek is in verschillende opzichten een juweeltje. Allereerst is daar de vormgeving: prachtig geïllustreerd, met fantastische kleurenfoto's. Daarnaast de reikwijdte van dit boek: in de vijftien verschillende essays wordt in vogelvlucht de hele westerse kunstgeschiedenis met betrekking tot het religieuze doorgenomen. Dan zijn de meeste auteurs ook nog eens expert op het gebied dat zij behandelen. Bovendien zijn veel van de auteurs betrokken bij het Soeterbeeckprogramma van de Radboud Universiteit, die het initiatief nam voor dit boek. Onder deze auteurs zitten tal van gelovige mensen.
Waar in de tentoonstelling 'Heilig Vuur Religie en spiritualiteit in de moderne kunst' aan het begin van dit jaar in De Nieuwe Kerk te Amsterdam maar zeer weinig aandacht aan de religieuze lading van de kunstwerken zelf werd besteed, is dit in God en kunst niet het geval. "De bijdragen geven niet in de eerste plaats theoretische beschouwingen over de plaats van kunst en van religie in de hedendaagse samenleving en hun onderlinge verhouding ( ... ). De bijdragen concentreren zich op kunstwerken en op kunstzinnige, iconografische motieven waardoor auteurs bijzonder gefascineerd zijn en die hen inspireren, die voor hen in de strikte zin van het woord daadwerkelijk 'religieus' zijn. Het gaat dus om concrete kunst.” Deze belofte die in het voorwoord gedaan wordt, is in alle opzichten waar. Ook valt de oprechtheid van de bijdragen op, die bij de tentoonstelling 'Heilig Vuur - Religie en spiritualiteit in de moderne kunst' ver te zoeken was.
Opstandingsfilms
Het centrale thema dat alle bijdragen doortrekt, is dat van ondergang en opstanding, verdwijnen en verschijnen. Niet alleen van het religieuze in de kunst, maar ook als thema van religieuze kunst zelf. Zo bespreekt Wil Derkse in zijn aanstekelijk enthousiaste essay (met in de tekst verwijzingen naar de bewuste gedeeltes uit die muziekstukken, die je dan zelf kunt draaien) de verschillende soorten lijdensen opstandingsmuziek, van Johann Sebastian Bach tot Gustav Mahler. Patrick Chatelion Counet bespreekt in zijn bijdrage zogenaamde 'opstandingsfilms'. In het algemeen zijn dat natuurlijk veel Jezusfilms - waar hij ook aandacht aan besteedt - maar specifiek benoemt hij Babette's Feast, Contact, The Matrix en Pi. In dit zeer lezenswaardige hoofdstuk maakt de auteur stap voor stap duidelijk hoe spiritualiteit verweven zit in deze films.
Religieuze kunst vinden we als vanzelfsprekend in de kerk. Dat er ook een duidelijk spanningsveld kan optreden als er hedendaagse kunst in de kerk komt, wordt duidelijk uit de bijdrage van Daan van Speybroeck. Hij bespreekt de opdracht die de kerk in Varennes-Jarcy in Frankrijk aan kunstenaar Carole Benzaken gaf voor glas-in-loodramen rond het thema 'De boom van Jesse' (Isaï). Het aantal belanghebbenden bij deze opdracht is groot en dat compliceert de zaak. Zo heeft de gemeente die zorgdraagt voor de monumenten een vinger in de pap, maar ook het kerkbestuur en de kunstenaar hebben een eigen inbreng. De auteur beschrijft hoe de verwachtingen van de verschillende partijen uiteenlopen. Benzaken vatte het thema zo ruim op, dat niemand er ook maar iets van de profetie van Jesaja in herkende; de glas-in-loodramen die zij ontwierp, waren namelijk voorstellingen van tulpen. Zeer uitgebreid doet Van Speybroeck dit hele proces uit de doeken en hij maakt duidelijk dat spiritualiteit voor niet-gelovigen heel anders uit kan werken dan voor gelovigen. Dit spanningsveld komt ook aan bod in een verhandeling van Joost de Wal. Hij geeft een interessant kunsthistorisch overzicht van de Nederlandse abstracte kunst in de jaren vijftig in relatie tot christelijke thema's als avondmaal, kruisiging en opstanding.
Kunstkritiek
God en kunst is breed opgezet. Ongeveer de helft van het boek gaat over oude religieuze kunst zoals middeleeuwse miniaturen, schilderijen uit de periode 1400 tot 1550 en de representatie van de Veronicadoek door de eeuwen heen. Deze essays zijn vooral kunsthistorisch te noemen. De essays over moderne en hedendaagse kunst bevatten daarnaast ook veel kunstkritiek. Kritiek dan in de zin van waardering. Een waardering die soms verder gaat dan voor het kunstwerk alleen. Suzie van der Moolen-Pardoel bijvoorbeeld graaft in haar bijdrage allereerst naar de betekenis van het beeld dat kunstenaar Bert Gerresheim maakte van de filosofe en karmelietes Edith Stein. Daarnaast geeft ze ook aandacht aan de betekenis van het leven en werk van deze diepzinnige en gelovige vrouw. Juist deze diepgang maakt een bundel als deze nog meer de moeite waard.
De innerlijke rijkdom van God en kunst toont keihard de armoe aan van het protestants-christelijke denken in Nederland over kunst. Dat geldt evenzeer voor het gebrek aan protestants-christelijke religiositeit in kunst wereldwijd. Een dergelijke publicatie van protestantse of evangelische zijde is onmogelijk. Enerzijds omdat er te weinig van dit soort kunst is. Bovendien is er nauwelijks aandacht voor voorreformatorische kunst binnen protestantse en evangelische kringen. Anderzijds omdat er simpelweg te weinig experts op dit gebied op het Nederlandse protestantse erf rondlopen. Er zijn al jaren plannen voor een publicatie over kunst in de serie 'Verantwoording' van de Stichting voor Reformatorische Wijsbegeerte, maar die hebben nooit gestalte gekregen. Hoe jammer dit ook is, we kunnen blij zijn met deze meer dan driehonderd pagina's dikke bundel. Een must voor iedereen die van kunst houdt en voor alle liturgische commissies in ons land.
Gepubliceerd in CV/Koers juni 2009.
Het auteursrecht voor dit artikel ligt bij CV/Koers en de auteur. Het artikel is overgenomen met toestemming van de uitgever en de auteur.