Kerk en kunst -> Artikelen kerk en kunst

Kerk partner in culturele ontwikkeling G vd Bosch

De kerk: partner in onze culturele ontwikkeling

door Grady van den Bosch

1. Expositie in de Bovenkerk in Kampen. Het kunstwerk met lam is van Willem Zijlstra (Agnus Dei). Foto: Neeltsje Stephenson

Inleiding

Als kunsteducator en kunstenaar en als bestuurder van verschillende landelijke en lokale werkgroepen op het gebied van kunst in de kerk denk ik in deze blog na over het samenbrengen van kunsteducatie en kunst in de kerk. Ik wil hiertoe kijken naar de vraag op welke manier de kerk partner kan zijn in de culturele ontwikkeling van de Nederlander van nu.

Vanuit de historie ligt er een grote culturele rijkdom in de godshuizen. In de middeleeuwen waren de kloosters de hoeders van de cultuur. Daar werden boeken bewaard, bijbels verluchtigd, iconen geschilderd en muziek gecomponeerd. Tussen toen en nu is er in de relatie tussen de kerk en de kunst en cultuur veel gebeurd. Daar gaat dit stuk niet over. Het wil zoals gezegd de vraag stellen op welke manier de kerk in onze tijd een bijdrage levert aan onze culturele ontwikkeling. Deze vraag kun je op vele manieren belichten en bespreken. Ik zal het accent leggen op de actualiteit in het kunsteducatieve veld en dit vergelijken met een kleine dwarsdoorsnede van actuele kunst in de kerk activiteiten.

Cultuur wordt in deze blog toegespitst op kunst in verschillende disciplines en op erfgoed, met een extra accent op beeldende kunst. Ik hanteer de begrippen cultuuruitingen, culturele activiteiten, kunstuitingen en kunstactiviteiten. Wat de kerk betreft hebben de verschillende richtingen zo hun eigen geschiedenis als het gaat om kunst, zeker beeldende kunst. In de katholieke kerk is deze kunst altijd vanzelfsprekender geweest dan in de protestantse kerk. Maar nu in onze tijd zien we in tal van kerkrichtingen een diversiteit aan cultuuruitingen en culturele activiteiten. Dus als ik het over de kerk heb, doel ik op de christelijke kerk in de breedte.

 

Relevantie

Waarom de vraag in hoeverre de kerk een bijdrage levert aan onze culturele ontwikkeling?
Cultuuruitingen en culturele activiteiten dragen bij aan ons menszijn, aan onze vorming. De kerk maakt deel uit van deze vorming. Binnen de kerk kunnen kunstuitingen ruimte geven aan een veelkleurige ervaring van het geloof. Tegelijk kan de kerk de ramen en deuren openzetten door aandacht te schenken aan kunst. Dat draagt bij aan haar maatschappelijke waarde. Ook mensen van buiten kunnen hierdoor deelgenoot worden van kunst in de kerk en persoonlijk worden aangesproken. Cultuur zorgt voor verdieping en verbinding. Ze draagt bij aan het ontwikkelen van waarden, kritisch denken, creativiteit, verbeelding en aan de algemene ontwikkeling. De kerk kan hierin maatschappelijke partner zijn. In hoeverre is zij dat anno nu?

Als het om beeldende kunst gaat, formuleert de PKN het op haar website als volgt: Kerkgebouwen zijn vaak zelf al kunstobjecten, maar lenen zich ook goed om kunst te laten zien. Met kunst in de kerk sluit u aan bij de hedendaagse beeldcultuur. Kunst opent deuren naar gevoelens en gesprek daarover. Kunstenaars laten vaak speciaal licht op het leven en de samenleving vallen. Door zelf een tentoonstelling te (laten) organiseren, biedt u mensen ruimte voor bezinning. Het biedt ook gelegenheid om mensen te ontmoeten die normaal gesproken niet in de kerk komen. U kunt hen uitnodigen voor een vervolgactiviteit.

Op welke manier draagt de kerk bij aan onze culturele ontwikkeling? Ik zal hiervoor eerst in vogelvlucht ingaan op wat er aan kunst in de kerk gebeurt. Vervolgens verbind ik dit aan drie begrippen uit de kunsteducatie: Het actief, receptief en reflectief kunst beoefenen, het cultureel kapitaal en het culturele leerecosysteem.

 

De kerk als culturele omgeving

Dat een kerk een rijke culturele omgeving kan zijn, zal algemeen bekend zijn. In het kerkgebouw zien we architectuur, vaste kunst zoals glas-in-loodramen en kanselkleden, houtsnijwerken, schilderingen etc. In de liturgie van de kerkdienst is er de literatuur in de vorm van bijbelteksten, gedichten en citaten en is er zang en muziek en soms dans. Daaromheen zien we in kerken steeds meer uiteenlopende activiteiten als exposities, kunst in de eredienst, kunstvespers, workshops en concerten. En vaak zijn er creatieve activiteiten voor kinderen in clubs, kindernevendienst of kliederkerk.

Van hieruit zou er zich in de kerk een bewustzijn kunnen ontwikkelen dat zij hiermee zou kunnen bijdragen aan de culturele ontwikkeling van haar leden, naast de geloofsontwikkeling. Misschien is dat er al in zekere mate. Ik denk dat dat in elk geval al zo is in kerken die ook in het oog springende plaatsen van cultuur zijn, zoals de Domkerk in Utrecht en de Oude Kerk in Amsterdam. Maar wellicht is dit ook in mindere mate het geval in de gemiddelde wijkkerk. Het is in dit kader toe te juichen dat de kerk een tweeledig cultureel bewustzijn ontwikkelt: naar binnen- en naar buiten gericht, dus zowel voor de eigen gemeente als in relatie met de maatschappij buiten. Kan de kerk bijdragen? En tegelijk zouden culturele instellingen, onderwijs- en kunsteducatieve instellingen zich bewust moeten zijn van de culturele waarde van kerken. En dan heb ik het niet alleen over erfgoed. Verderop in dit artikel zullen we zien dat er al sprake is van dit tweerichtingsverkeer. In deze blog verken ik de aanwezige culturele en kunstzinnige basis die er al is, zonder volledig te willen zijn.

 

Kunst vergroot de geloofsbeleving

Wanneer we kijken naar de kunst en cultuur die we in de kerken zien, wil ik eerst kijken naar haar plaats in het kerkelijk leven. Primair is de kunst in de kerk bedoeld voor de geloofsbeleving, tot eer van God, ter verbinding met God en als bron van kennis over het geloof. In 2019 hield het Platform Kerk & Kunst een enquête onder ruim 60 kunstcommissies van kerken, waarvan er ca 40 reageerden. Uit deze enquête blijken verschillende redenen om kunst in de kerk in te zetten:

- Als pioniersplek zien wij kunst als een belangrijke inspiratiebron om met mensen in gesprek te gaan over wat ‘goed leven is.

- Omdat het op een beeldende manier weergeven van de boodschap van het evangelie weer andere ingangen geeft.

- Kunst een plek geven in de vieringen, tot eer van God.

- Kunst inspireert ons gebed.

- Kunst verbeeldt iets zonder woorden, geeft vaak de kern weer van het verhaal en raakt emotioneel, ze voegt iets wezenlijks toe.

- Wij geloven dat verbeelding en kunst, net als muziek en het Woord, middelen zijn waardoor God spreekt en communicatie mogelijk is.

- De kunstcommissie zoekt geen kunst vanwege schoonheid alleen, maar zoekt graag verbinding binnen de gemeente over wat ons raakt.

- Kunst kan de verkondiging steunen of zelfs een andere vorm van verkondiging zijn.
 

2. Interactieve Vesper in de Stille Week, Oosterlichtkerk in Huizen. Kunst van Marijke Snoek

Als het om leren en beleven gaat, worden door de kunst meerdere zintuigen aangesproken waardoor het geloof op een bredere manier wordt beleefd. Hier wordt kunsteducatie impliciet ingezet voor de geloofsbeleving. Dit sluit aan bij de leertheorie van Gardner over meervoudige intelligentie. Mensen leren op verschillende manieren, de een door te luisteren, de ander door te zien of te doen. Daar kan de kerk gebruik van maken. Vaak wordt ook muziek genoemd als een ervaring waarbij het geloof diep wordt beleefd. Luther zei: ‘Zingen is tweemaal bidden.’ Bij kunst gaat het om verbeelding. Ds. Geertje de Vries (gepromoveerd op het religieuze kunstgesprek) stelt dat voor zowel geloven als kunst verbeelding nodig is. Zij stelt dat het erom gaat om bij het religieuze leren aan de hand van kunst zowel de kunst als de lerende als de Bijbel tot z’n recht te laten komen.

3. Homepage van de website Dansen in de kerk van Marina Tak

Vanuit de kant van professionele kunstenaars zien we dat zij een aanbod ontwikkelen voor kerken. Zo brengt Martina Tak dans in de kerk; ze heeft er zelfs een hele website naar genoemd. Op de website van het christelijk kunstcollectief Arsprodeo wordt kunst aangeboden voor kerken, bijvoorbeeld voor liturgisch gebruik. Zo wilde kunstenaar Willem Zijlstra de woorden ‘het bloed van Jezus dat voor ons vergoten is’ concreet maken. Hij realiseerde het project Agnus Dei. Bij een van de onderdelen legde hij een geprepareerd lam op een stapel kranten, naast de krantenkop ‘De mens is tot alles in staat.’ Dit werk heeft al vele mensen geraakt en is al vaak geëxposeerd (zie foto 1). Merie van Zandwijk maakte een interactieve sculptuur van buisjes bamboe, waar mensen gebedsbriefjes in kunnen stoppen. Theoloog en theatermaker Kees van der Zwaard brengt theater in de kerk, waarbij religieuze en zingevingsvragen worden belicht. En zo zijn er velen.

4. Kees van der Zwaard, foto van website

Beeldende Kunst

Wat de beeldende kunst betreft kennen we historisch gezien perioden waarin de kerk nauw samenwerkte met kunstenaars, terwijl er in de 20ste eeuw eerder sprake was van een grote vervreemding tussen gelovigen en de kunstwereld. Door Prof. Hans Rookmaaker kwam er in de jaren ’60 weer oog voor kunst van gelovigen. Rookmaaker stelde dat de kunst niet alleen het domein van de seculiere wereld moest zijn. Vandaag de dag kennen we vele initiatieven die kunst een plek geven in de kerk, waarvan de website ArtWay een prachtig voorbeeld is. Maar bijvoorbeeld ook het eerdergenoemde christelijke kunstcollectief Arsprodeo, de kunstenaarsorganisatie AKKV, het Platform Kerk & Kunst, de Van der Leeuw Stichting en Eredienst Creatief. En vele kerken hebben kunstcommissies die aandacht geven aan de plaats van beeldende kunst in de kerk.

Van oudsher had kunst in de kerk, naast het eren van God, ook een didactische functie. De ongeletterde kerkganger kon de bijbelse verhalen zien in schilderingen en beeldhouwwerken. Tegenwoordig zien we daarnaast ook abstracte en conceptuele verbeeldingen. Mensen kunnen hierbij meer hun eigen, persoonlijke geloofsbeleving ervaren, deze werken zijn minder eenduidig. Prof. Koen van Eijck heeft onderzocht of religie invloed heeft op het hebben van een voorkeur voor een bepaalde kunststijl. Daarbij bleek dat katholieken meer van figuratieve kunst houden en protestanten meer van abstracte kunst. Maar religie bleek niet de belangrijkste factor bij deze voorkeuren. Die blijken te zijn: opleiding, opvoeding, stedelijkheidsgraad (waar je woont) e.d.

5. Abstracte kunst: Jan Vrieland: Uit de diepte roep ik tot U

De kerk als culturele leeromgeving

Om een brug te slaan naar de kunsteducatie noem ik het begrip ‘culturele leeromgeving’. Hierboven zagen we hoe de kerk een culturele omgeving is. In deze omgeving leren we met en over kunst en cultuur en ervaren we deze. Daarmee is de kerk een culturele leeromgeving. Dit leren over en van cultuur en deze ervaren draagt bij aan onze ontwikkeling, onze vorming, zowel met betrekking tot het geloof als breder. We hebben het nu dus over educatie. We kunnen nu dan ook gaan kijken naar enkele begrippen uit de kunsteducatie. Door deze samen te brengen met culturele activiteiten in de kerk belichten we enkele aspecten van de vraag in hoeverre de kerk met haar culturele leeromgeving een partner is in onze culturele ontwikkeling.

Denkend over de rol die de kerk kan spelen bij onze culturele ontwikkeling is het aardig om drie manieren van kunstbeoefening te bekijken die in het kunsteducatieve veld worden geformuleerd. Voor een allround culturele ontwikkeling is het mooi als je op al deze manieren met kunstbeoefening bezig bent. Het gaat om: actief, zelf kunst maken, uitvoeren, ontwerpen. Receptief: naar kunst kijken, luisteren, lezen. En reflectief: erover praten, discussiëren, erover nadenken, erover schrijven. Als we kijken naar wat er aan kunstactiviteiten in de kerk plaatsvindt, zien we dat deze drie vormen van kunstbeoefening allemaal aan bod komen. Actief: in de vorm van zingen (in de eredienst of in een koor of cantorij), musiceren, dansen, workshops volgen, deelnemen aan creatieve middagen, deelnemen aan een musical, deelnemen aan een expositie etc. Receptief: het luisteren naar muziek, het bekijken van vaste of wisselende kunst, het luisteren naar teksten, het kijken naar dans etc. Reflectief: het meedenken met een predikant die een kunstwerk uitlegt in de preek, het samen in gesprek gaan over een kunstwerk in een expositie, het in gesprek gaan met de kunstenaar over zijn/haar werk in de expositie etc. Bij verschillende kerken komen meerdere van deze activiteiten voor.

6. Workshop door kunstenaar en kunstdocent Annewil Jansen tijdens Feest van de Geest in de Kloosterkerk in Ten Boer (Groningen)

Cultureel kapitaal en cultureel leerecosysteem

Met al haar cultuuruitingen en culturele activiteiten draagt de kerk bij aan het cultureel kapitaal van de mens. Dit begrip is door de Franse filosoof Bourdieu bedacht. Het betreft het geheel aan culturele bagage dat je gedurende je leven verzamelt. Dat begint bij je opvoeding. De een komt al jong in aanraking met kunst, de ander pas later in het leven. Onderwijs speelt een belangrijke rol. Uit onderzoek blijkt dat deze rol groeiende is. Onderwijs heeft in toenemende mate invloed op de ontwikkeling van ons cultureel kapitaal. In de ontwikkeling van ons cultureel kapitaal speelt de kerk een ambivalente rol. Niet in elke kerk wordt de deelname aan de brede cultuur gestimuleerd of kunst binnen de kerk een plek gegeven. Beeldende kunst wordt in reformatorische kerken veelal met argwaan bekeken. Maar in dit schrijven wil ik vooral kijken naar wat de kerken wel doen. Ik begon al met een kleine opsomming van welke culturele uitingen en activiteiten er in kerken te vinden zijn. Dat zijn er vele. En in de vorige alinea noemde ik op welke manier er aan kunstbeoefening wordt gedaan. Ik durf dus te stellen dat ook de kerk bijdraagt aan de ontwikkeling van het cultureel kapitaal van de mens.

Ik schreef al dat de kerk met haar culturele activiteiten niet op een eilandje zit. In meer kunsteducatieve bewoordingen zou je misschien zelfs kunnen zeggen dat de kerk een plaats inneemt in het culturele leerecosysteem. Dat richt zich op de culturele ontwikkeling van kinderen en jongeren. Eerst een korte beschrijving van het leerecosysteem, zoals dat door het LKCA (Landelijk Kennisinstituut voor Cultuureducatie en Amateurkunst) wordt beschreven:

Een leerecosysteem is een lokaal samenwerkingsverband dat een netwerk vormt tussen scholen, organisaties voor buitenschoolse opvang (BSO), musea en science centers, bibliotheken, culturele instellingen, buitenschoolse clubs, maakplaatsen, buurtcentra et cetera. In het netwerk stemmen organisaties hun aanbod af op de vragen, passies en interesses van kinderen en jongeren en laten ze hun aanbod beter aansluiten op andermans aanbod.

Een goed functionerend leerecosysteem biedt alle kinderen gelijke kansen en creëert een omgeving waar kinderen en jongeren altijd welkom zijn voor een eerste kennismaking of verdere verdieping. En niet alleen elk kind, maar ook het netwerk van partners kan zich in een leerecosysteem steeds verder ontwikkelen.

7. Leerlingen uit het VO verdiepen zich in de expositie Expressions for Justice (Spieghelkerk Bussum). Foto: Willem Zijlstra

Het cultureel leerecosysteem is een nieuw begrip. De kerken zullen daar nog niet formeel mee bezig zijn en in het kunsteducatieve veld wordt de kerk nog niet als partner genoemd. Toch is het interessant wat er gebeurt als we vanuit dat begrip inzoomen op de activiteiten in de kerk. De kerk is met haar jeugdwerk wel degelijk bezig om af te stemmen op de behoeften van kinderen en jongeren. Vaak is er sprake van creatieve activiteiten zoals knutselclubs of een kinderkoor. En in de kindernevendienst worden vaak creatieve verwerkingen gemaakt bij een bijbels thema. Misschien geen hoge kunst, maar ook hier gaat het over verbeelding. Bij exposities wordt regelmatig samengewerkt met scholen, bijv. een bezoek van een VO-klas in het kader van het vak CKV of Beeldende Vorming. Dit gebeurt o.a. bij het tweejaarlijkse regionale project Feest van de Geest. Regelmatig worden hier ook maakactiviteiten aan verbonden, dus het door de leerlingen zelf maken van kunst. Het is een stap verder wanneer de kerk hierbij samenwerkt met cultuur-educatieve instellingen. We zien soms dat cultuurcoaches projecten samen met kerken organiseren. Deze ontwikkeling is toe te juichen, want deze wisselwerking is relevant voor beide partijen met oog op een veelzijdige culturele vorming.

 

Ten slotte

In deze blog beschreef ik cultuuruitingen en culturele activiteiten in de kerk, voor kinderen en volwassenen. We zagen dat er een heel spectrum aan kunst in de kerk is en dat er een relatie ligt met begrippen uit de kunsteducatie. Het is een kleine doorsnede. Iedere kerk heeft zo haar eigen kunst en kunstactiviteiten. Om daar iets over te vinden hoef je alleen maar te googelen op kunst in de kerk.

Ik sluit af met nog een paar voorbeelden van hoe het kan. Zomaar een paar voorbeelden van hoe dit in de praktijk kan werken. In Huizen is de Oosterlichtkerk een locatie in de Open AtelierRoute. Hierdoor komen veel mensen van buiten in de kerk. In Ede heeft een beeldend kunstenaar haar atelier en workshopruimte gevestigd in een van de ruimtes van Evangelische Gemeente De Schuilplaats. Zij is tevens voorzitter van de kunstcommissie van deze kerk. In de Westerkerk in Ermelo ben je tijdens de kerkdienst welkom om mee te tekenen in een schetsboekje, om zo e.e.a. beter te kunnen volgen – een vorm van het populaire journaling, hier preekschetsen. In Hilversum mocht het talentvolle zoontje van de pianist met de samenzang mee drummen op dozen. In Amsterdam werkte de Westerkerk samen met het Bijbels museum en The Turn Club bij een grote expositie (Nieuwe Aarde). In Deventer brachten jonge muzikanten een nacht door in de Lebuinuskerk en componeerden muziek over hun ervaringen. Hun liederen zongen ze de volgende dag in een andere kerk. En zo zijn er talloze initiatieven.

8. Bovenkerk in Kampen met werk van Henk Pietersma. Foto: Grady van den Bosch

Als we alles op een rijtje zetten, zou je kunnen stellen dat de kerk partner is in onze culturele ontwikkeling. Critici zullen zeggen dat er nog een wereld te winnen is als het gaat om kunst een plek geven in de kerk. En dat is ook zo. Zeker ook in relatie met kunsteducatie. Hoe kun je bijvoorbeeld kerkgangers naar kunst leren kijken? En is er samenwerking mogelijk met culturele instellingen? Een open houding, waarbij de waarde van kunst in de kerk voor het geloofsleven, het gemeenteleven en de culturele ontwikkeling van een ieder wordt erkend, geeft echter zicht op een mooie horizon.

****

Grady van den Bosch is Master of Education in Arts. Ze werkt als kunsteducator, muziekeducator en kunstenaar vanuit haar eigen bedrijf Studio Grady Art & Art Education. Voor haar master schreef zij een literatuurstudie over hoe protestantse kerken mensen in aanraking brengen met hedendaagse religieuze beeldende kunst. Grady is ICC-trainer (het opleiden van basisschoolleraren tot Interne Cultuur Coördinator) en neemt in die hoedanigheid deel aan de Leergemeenschap (denktank) voor ICC-trainers bij het LKCA (Landelijk Kennisinstituut voor Cultuureducatie en Amateurkunst). Zij doceerde muziek in het PO en VO en zij doceerde enige tijd aan de Opleiding Docent Muziek van het Conservatorium van Amsterdam. Ze is bestuurslid van het Platform Kerk & Kunst en lid van de werkgroep van christelijk kunstcollectief Arsprodeo. Ze was verschillende jaren coördinator van de interkerkelijke werkgroep Kunst in de Kerk van de Protestantse Gemeente Huizen en van de werkgroep Kunst in de Kerk van de Oosterlichtkerk in Huizen. Grady is redacteur bij ArtWay.