Wessel Stoker: God opnieuw verbeeld

Moderne kunst met christelijke thema’s. Een theologische kunstbeschouwing

door Wessel Stoker

In moderne en hedendaagse kunst worden christelijke thema’s opnieuw verbeeld, zo laten Marlene Dumas, Marc Mulders, Graham Sutherland, Paul Thek en anderen zien. Deze kunstenaars zijn in staat om de sleets geraakte ‘christelijke’ kunst een vernieuwde beeldtaal te geven in rapport met onze tijd. Hoe ga je spiritueel met zulke kunst om? Over deze vernieuwde kunst met christelijke thema’s gaat mijn boek: God opnieuw verbeeld: een theologische kunstbeschouwing (Parthenon 2019). Op verzoek van ArtWay introduceer ik dit boek.           

Kun je God wel verbeelden? Is de titel van mijn boek God opnieuw verbeeld niet een profanatie? Calvijn schreef in zijn Geneefse catechismus (1542) in verband met het Bijbelse beeldverbod dat we geen beelden mogen maken die God voorstellen. Beeldenverering moet worden afgewezen. Andere tradities binnen het christendom dan het protestantisme verbeelden God wel. Ze wijzen daarvoor op het Nieuwe Testament waar Jezus ‘beeld van God’ wordt genoemd (Kol. 1:15). Of op het woord van Jezus uit het Johannesevangelie: ‘Wie mij gezien heeft de Vader gezien’ (14:9). Al eeuwenlang verbeeldt men God als Christus zoals iconen van de oosterse kerk laten zien. Dat doet men in het besef dat Christus de zichtbare zijde is van God. In het westen heeft men God ook los van Christus proberen te verbeelden. Dat is eigenlijk onmogelijk omdat God (de Vader) immers onzichtbaar is. De westerse kunst is hierin dan ook vastgelopen. God opnieuw verbeeld laat zien dat bij Van Gogh maar ook in het abstracte werk van Ad Reinhardt een nieuwe weg wordt gevonden om God op indirecte wijze te verbeelden.

En Christus? De westerse christelijke traditie kent het Veronicadoek en de oosterse kerk het ‘Christusportret’, namelijk de Mandylion icoon. Beide gaan terug op de legende dat Christus zijn gelaat heeft afgewist in een doek. Zijn gezicht zou daarin blijvend zijn afgedrukt. Het is als een foto van een (overleden) dierbare. Deze traditie is opnieuw verbeeld door Georges Rouault en Alexej Jawlensky in de 20ste eeuw en door Marlene Dumas in de 21ste eeuw. Op de spannende vraag wat deze ‘portretten’ van Jezus beogen wordt in God opnieuw verbeeld een antwoord gezocht.

Naast Jezus als persoon zijn ook Jezus’ leven en daden eeuwenlang verbeeld. De verbeelding ervan behoort tot de voornaamste westerse kunst zoals die van Michelangelo, Masaccio en Rafaël. Maar overtuigt hun beeldtaal nog? Hedendaagse kunstenaars hebben met nieuwe kunstvormen en in een andere beeldtaal Jezus’ leven en dood verbeeld. Paul Thek gaf in een museum in Duisbrug een indrukwekkende Kerstinstallatie waarbij de deelnemer zelf deelgenoot werd van het Kerstgebeuren (Die Krippe (1973). Marc Mulders bekritiseerde in zijn doeken over Jezus’ kruisiging zoals Siena Vleeswand (1988) de traditionele verbeelding van de kruisiging.

En de verbeelding van de levensvernieuwing in heden en toekomst waar de apostel Paulus over spreekt? Het betreft dan het werk van de Heilige Geest. Alfred Manessier heeft dat abstract verbeeld in zijn glasraaminstallatie van 300 vierkante meter in een kerk in Abbeville (Noord-Frankrijk; 1988-1993). Via kleur en vorm communiceert hij de Paasboodschap in het licht van Pinksteren. De vooraanstaande Engelse kunstenaar Graham Sutherland heeft begin jaren ’60 de opgestane Christus uit het bijbelboek Openbaring, Christus in majesteit, opnieuw verbeeld. Sutherland zegt er zelf van dat het zijn worsteling was om de klassieke middeleeuwse voorstelling van Christus in Majesteit opnieuw voor de twintigste-eeuwse mens te verbeelden. Zijn tapijtwerk (22.76 x 11.58 m.) tooit de wand van de Coventry kathedraal. Het is imponerend om het met eigen ogen te zien. Een foto ervan kan dat niet overbrengen.

God opnieuw verbeeld geeft geen geschiedenis van hedendaagse kunst met christelijke thema’s maar is een theologische kunstbeschouwing. Kunst met christelijke thema’s staat ten dienste van de spiritualiteit van mensen binnen en buiten de kerk. Religieuze kunst kan functioneren in het gesprek met andere wereldgodsdiensten. Ik bespreek daarvoor een installatie van de Nederlandse kunstenaars Derk Thijs en Chris Brans. Kunst met christelijke thema’s kan ook functioneren als communicatie met God zoals de monnik Thomas Merton laat zien. Het kan kunst zijn die zich richt op herinnering of onderricht, maar ook protest- of diaconale kunst. Van dat laatste geeft Rosemberg Sandoval in zijn video-performance een imponerend voorbeeld. Hij maakt in een performance over straatkinderen geënt op het Jezusverhaal de toeschouwers tot deelnemers. Lefteris Olympios gebruikt het Veronica-motief in zijn protestkunst. Dank en lof is ook een belangrijke functie van kunst met christelijke thema’s. Van Gogh in zijn landschapschilderkunst en Henk Helmantel in zijn stillevens tonen de schoonheid van de schepping.

Het religieuze beeld omvat meer dan kunst. Het heeft ook een belangrijke functie in de volkscultuur. Ik beperk me tot westerse kunst met christelijke thema’s. Het gaat in God opnieuw verbeeld om God in de kunst. Wat draagt het kunstig (het esthetisch) aspect van een religieus schilderij, tapijtwerk, performance enz. bij aan de inhoud van het werk? Schoonheid is een belangrijke waarde in het christendom. De wereld zien we als een werk dat God uit plezier, ‘om niet’ schept. In Gods scheppingswerk zit een esthetisch moment. In God opnieuw verbeeld komt het esthetisch karakter van kunst met christelijke thema’s aan de orde. Dat geeft een werk iets extra’s. Wil een werk aanspreken, dan werkt de vorm ervan daaraan mee. Dat hoeft niet altijd een schone vorm te zijn. De kunstenaar schept de vorm die passend is bij het kunstwerk. De kruisiging beeldt Sutherland daarom niet ‘mooi’ af (Crucifixion 1946).  

Kunst met christelijke thema’s is te vinden in kerken waar zij een onderdeel kan zijn van een liturgische viering. Zulke kunst hangt ook vaak in het museum, maar is zij dan alleen een esthetisch object? Om zulke kunst als religieuze kunst te laten functioneren, pleit ik ervoor dat het museum zijn tentoonstellingen zo inricht dat er ruimte wordt gegeven aan spirituele reacties van de bezoekers. God opnieuw verbeeld geeft voorbeelden van musea waar die mogelijkheid voor de bezoeker er is. Dat zijn die musea die beseffen dat we in een post-seculiere tijd leven waarin het dualisme tussen profaan en heilig is doorbroken.

*****

Naar aanleiding van Wessel Stoker, God opnieuw verbeeld: een theologische kunstbeschouwing, Parthenon: Almere 2019, 345 blz., 80 illustraties, € 29.90.