Bilts Hoogkruis, Het - BM - Teun Kruijswijk Jansen

Jelle Steendam: Het Bilts Hoogkruis

Onze Keltische wortels

door Teun Kruijswijk Jansen

Wie meent dat sporen van het Keltisch christendom alleen in Ierland en Groot-Brittannië terug te vinden zijn, komt sinds 2013 bedrogen uit: in De Bilt werd een groot Keltisch hoogkruis opgericht ter gelegenheid van het 900-jarig bestaan van deze plaats.

Rond het jaar 1113 trokken enkele ridders zich terug in het veen op Bilts grondgebied om er een klooster te stichten. Een middeleeuwse kroniek meldt dat een van deze ridders, waarschijnlijk Theoderik, vooraf op bedevaart was geweest naar de louteringsgrot van St. Patrick in noordwest Ierland. Uit heel Europa kwamen daar ridders naar toe om boete te doen voor hun krijgsverleden en een ander leven te beginnen. Gelouterd kwam Theoderik terug en stichtte samen met ridder Herman het Sint Laurensklooster bij Oostbroek, waar Ludolf de eerste abt werd. Vanuit het klooster werd het omliggende moerasgebied ontgonnen en zo ontstonden in de loop van enkele eeuwen de kernen van de huidige gemeente De Bilt. Om deze historische connectie met Ierland zichtbaar te maken is in het Van Boetzelaerpark in De Bilt een Iers hoogkruis neergezet.

Hoogkruisen zijn kenmerkend voor de Keltisch-christelijke cultuur. Het zijn stenen monumenten die in Ierland, Schotland, Cornwall en Wales worden aangetroffen op kloosterterreinen en bij kerken, op begraafplaatsen en soms op kruispunten van wegen. Typerend voor de Keltische hoogkruisen is de ring die de vier armen van het kruis verbindt. De symboliek achter het Keltisch hoogkruis is nog altijd onduidelijk. Waarom is bijvoorbeeld de cirkelvorm gebruikt? Staat die symbool voor de zon die achter het kruis altijd weer opkomt en doorschijnt?     

Verder valt de rijke decoratie met bijbelse afbeeldingen en Keltische vlechtpatronen op. Denk hierbij aan de ‘Keltische knoop’, een in allerlei patronen vervlochten lijn die in veel vormen van kunst voorkomt. Maar ook spiralen en plant- en diermotieven komen in de Keltische kunst veel voor.   

Tegenwoordig wordt door wetenschappers vermoed dat de kruisen die op het Schotse Iona (waar ook het Book of Kells ontstond) aangetroffen worden mogelijk de oudste zijn: zowel in materiaalgebruik als de korte kruisbalken, die laten zien dat de techniek nog niet zo ver gevorderd was als bij de latere kruisen. Die konden immers langere uiteinden hebben door gevorderd technisch inzicht.

Sommige hoogkruisen in Ierland dateren al uit de tijd van Willibrord (7de/8ste eeuw), sommige uit de 10de eeuw. Het met afbeeldingen versierde hoogkruis in De Bilt is een unicum; het is het enige in zijn soort op Nederlandse bodem. Het kunstwerk is vervaardigd door de jonge Biltse beeldhouwer Jelle Steendam in 2013. Wat laat het zien? Op het informatiebord lezen we:

Laurens, op zijn rooster met vlammen, staat op de voet; het Laurensklooster op Oostbroek was het begin van De Bilt. Gebouwd door ex-ridders, ten tijde van bisschop Godebald die rond Utrecht de ontginningen leidde. Keizerin Mathilde schonk het klooster alle moerasgrond tot de Vuursche. Haar oorkonde eindigde met Willibrords lijfspreuk: ‘In de naam van God gezegend.’ Willibrord werd door de keizerin en in het klooster vereerd.

Willibrord kijkt richting Westbroek, waar twee van zijn Ierse gezellen op de kerkmuur staan. Zijn inspirator was Columba van Iona, die de schrijf- en illustreerkunst bevorderde. Die was weer een leerling van St. Patrick. Ook Patrick kijkt richting Westbroek. Volgens de legende verjoeg hij alle slangen uit Ierland. Patrick stond in de traditie van St. Maarten, die centraal in de cirkel staat afgebeeld. Hij rijdt richting Maartensdijk: een ontginning vanuit de Maartenskerk van Utrecht, nu bekend als de Domkerk. Hij kleedt een naakte, een van de zeven werken van barmhartigheid; vier andere werken, daklozen huisvesten, hongerigen voeden, dorstigen te drinken geven en doden begraven, staan eromheen.

Verder zijn er dierfiguren gebeeldhouwd en Keltische patronen: vlechtmotieven en spiralen. Ook zijn de wapens van de andere woonkernen van de gemeente De Bilt afgebeeld: Groenekan, Achttienhoven en Westbroek en onder de zijarm het Alziend Oog. St. Laurens is de patroonheilige van De Bilt en St. Maarten staat voor Maartensdijk.

Het afbeelden van de zeven werken van barmhartigheid op het kruis vind ik een prachtige vondst. In deze – overigens zes - daden, schrijft de evangelist in Mattheüs 25, doen de volgelingen van Jezus zich kennen. Dat het zevende werk, het begraven van de gestorvenen, in de traditie pas later werd toegevoegd versterkt dit nog eens: in die eerste eeuwen waarin de pest en andere ziekten heersten waren het de christenen die het aandurfden hen te begraven. Zij waren voor de dood immers minder beducht dan hun volksgenoten.    

Vanuit het ‘aardse’ verbonden met het ‘hemelse’, een kenmerk van het Keltisch christendom, is dit kruis een oud maar vernieuwend teken voor de weg van de christen vandaag.

*******

Jelle Steendam: Het Bilts hoogkruis, 2013.

Jelle Steendam volgde zijn opleiding aan de Wackers Academie, het Gerrit Rietveld Orientational Year en HKU Fine Art. Sinds 2014 werkt hij zelfstandig als kunstenaar. http://www.jellesteendam.com/  

Teun Kruijswijk Jansen is predikant van de Maartenskerkgemeente Doorn en lid van de Iona Community in Schotland. Beelden van het kruis (door Wieger Siebesma, sbg-projects), zijn ook te zien in de documentaire A taste of Iona and the Dutch connection 2018 (www.docete.nl).

Bron voor dit artikel was de zeer informatieve site www.biltshoogkruis.nl.

IERSE CULTUURHISTORISCHE REIS: informatieavond 27 september. Er komt een reis naar Ierland en wel van 18 t/m 25 mei 2020. De regio Utrecht Oost kent Ierse invloeden. Zo heeft bijvoorbeeld op het landgoed Oostbroek, tussen De Bilt en Zeist, een Iers getint klooster gestaan, van waaruit de omringende regio (toen nog grotendeels moerasland) is ontgonnen. Gesticht na een pelgrimsreis naar Ierland van een ridder, in wiens voetsporen deze reis ook gaat. Het is een themareis voor moderne pelgrims langs hoogkruisen, een middeleeuws pelgrimsoord in het noordwesten, het prehistorische Newgrange en in Dublin het beroemde Book of Kells. Een kennismaking met de Iers-Keltische traditie die vanaf de zevende eeuw de Europese cultuur diepgaand heeft beïnvloed. Daarnaast ook natuur, zoals wandelen bij oude ruïnes en langs hoge kliffen. Op vrijdag 27 september 2019 vindt vanaf 19.30 uur een informatieavond plaats in de grote zaal van ‘De Voorhof’ naast de Dorpskerk in De Bilt, Burgemeester de Withstraat 29a. Truus Kreeft en Gert Landman vertellen over de komende reis die zij zullen leiden. Vanaf half acht staat de koffie klaar, en ook de beamer met een overzicht van de reis (de excursies etc.). U kunt alles vragen wat u weten wilt om te zien of dit iets voor u is. Van harte welkom!

ArtWay beeldmeditatie 23 juni 2019