Per Kirkeby - Caroline Levisse

Per Kirkeby: De ramen in Gentofte Kirke

De zondvloed

Een nieuwe manier om bijbelse thema’s te verbeelden

door Caroline Levisse

Per Kirkeby (1938) is een van de meest bekende levende Deense kunstenaars. Zijn schilderijen kenmerken zich door een expressief gebruik van kleuren en vormen en door terugkerende motieven als boomstronken, balken, rotsen en een opeenstapeling van lagen. De gelaagdheid komt voort uit zijn diepe belangstelling voor geologie, de studie die hij volgde voordat hij kunstenaar werd. Kirkeby heeft veel publieke opdrachten uitgevoerd, waaronder beelden, gebrandschilderde ramen en schilderijen voor een aantal kerken. Een daarvan is de Gentofte Kirke in Gentofte, een voorstad van Kopenhagen.

Rechtsvoor: Het paradijs (de Hof van Eden)

Gentofte Kirke is van binnen klein en intiem. Hij is bijna geheel rechthoekig en smal, met een kleine zijuitbouw aan de noordkant waar het orgel is geplaatst. De elf ramen dragen titels die verwijzen naar bijbelse thema’s uit zowel het Oude als het Nieuwe Testament. De eerste is De tafels van de wet (zuidmuur, dichtbij het altaar), dan De intocht in Jeruzalem, Het laatste avondmaal, Christus in Getsemane, Golgota, De kruisiging (westmuur, tegenover het altaar), De vlucht naar Egypte (noordmuur), De bergrede, Het paradijs (De Hof van Eden), Sodom en Gomorra en tot slot De zondvloed (noordmuur, dichtbij het altaar en tegenover het raam met De tafels van de wet). Voor de vervaardiging van de ramen werkte Kirkeby samen met Per Hebgaard, een bekende glas-in-loodkunstenaar. De nieuwe ramen werden 14 september 2018 in gebruik genomen, na vier jaar werk.

Intocht in Jeruzalem

Hoewel ieder raam verbonden is met een bijbelse episode, tenderen ze toch naar abstractie. Als je ze nader bestudeert, springen er echter steeds een paar duidelijke elementen uit die verwijzen naar het afgebeelde verhaal, bijna als een ‘clou’. Op het raam over de intocht in Jeruzalem zijn er bijvoorbeeld palmen (bovenaan) en een doornenkroon op het gekleurde glas geschilderd. Kirkeby’s aanpak lijkt op de synecdoche in de taal: een deel staat voor het geheel. Kirkeby zegt dat een modern schilderij over de kruisiging in zijn ogen geen illustratie van het bijbelverhaal kan zijn of een herhaling van de conventionele iconografie. In plaats daarvan zoekt hij christelijke thema’s op zo’n manier tot uitdrukking te brengen dat ze zijn eigen geloof weerspiegelen.

De kruisiging

De kleuren, vormen en textuur van deze glas-in-loodramen zijn expressief en nodigen daardoor uit tot meditatie. Een dramatisch kleurcontrast tussen rood en zwart domineert het raam dat is gebaseerd op de kruisiging. Het felle rood doet denken aan bloed, moord en dus aan de passie van Christus. De rode lijnen zijn krachtige diagonalen die naar beneden lopen, bijna op ons afkomen en een gevoel van geweld oproepen. De kleur zwart doet denken aan de duisternis van de dood en de rouw en aan de donkere dagen die volgden op Christus’ dood aan het kruis. Het zwart is op bijna uitzinnige wijze aangebracht in onregelmatige strepen die alle kanten op gaan. Ze geven een gevoel van chaos en verwarring weer, van geschokt zijn. Van dichtbij kun je zien dat de kleur ongelijkmatig is opgebracht. Deze expressieve omgang met de verf verraadt ontzetting, woede en verdriet. Zo geeft het materiaalgebruik een aspect van de kruisiging weer: de gewelddadige dood van Christus aan het kruis. Kirkeby roept op een effectieve manier een analogie op tussen visuele weergave en symbolische betekenis.

Altaarstuk

In 2012 voegde hij nog een altaarstuk toe aan deze liturgische ruimte. Het schilderij geeft een boomstronk of ronde houten paal weer die in de grond is geplant. Deze vormt een krachtige verticale as die van beneden naar boven loopt. In de context van de kerk roept deze paal de gedachte op aan het kruis. Maar hij kan ook een symbool zijn voor de mens of een weergave, zoals elders, van de axis mundi. Kirkeby omarmt de openheid van zijn werken. Hij wil de kijker aanmoedigen om voor een interpretatie op zijn of haar eigen persoonlijke respons te vertrouwen en het thema dat aan een werk ten grondslag ligt meditatief te overdenken. De donkere kleuren aan de rechterkant van het schilderij contrasteren met de lichtere aan de linkerkant: groen, geel en oranje. De lichte kleuren brengen de blijdschap tot uitdrukking die hoort bij de belofte van de opstanding.

*******

Per Kirkeby (1938) is een van de meest gevierde kunstenaars van Scandinavië. Hij werd aanvankelijk opgeleid als geoloog. Beïnvloed door zijn wetenschappelijke wortels en het abstract expressionisme schept Kirkeby expressieve gelaagde schilderijen, die op geologische grondlagen kunnen lijken, op het Deense landschap en zelfs op het vrouwelijke lichaam. ‘Het is de rol van de kunst om te accepteren dat dingen afbreken,’ zegt hij, ‘dat is de enige manier waarop iets nieuws tevoorschijn kan komen.’ Kirkeby laat zich niet in één hokje vangen; hij werkt in allerlei media waaronder architectuur, poëzie, film en beeldhouwwerk.

Caroline Levisse is een kunsthistoricus die momenteel in Londen woont, waar ze kunstgeschiedenis doceert. Haar proefschrift gaat over kunst en religie in Scandinavië (Art et religion en Scandinavie depuis 1990, Université Paris 8, 2013). 

Dit artikel werd allereerst in uitgebreidere vorm gepubliceerd in 2009 als onderdeel van de “Chroniques scandinaves”, een blog van Caroline Levisse die verscheen op de Franse website Narthex: zie http://www.narthex.fr/blogs/chroniques-scandinaves/les-vitraux-de-per-kirkeby-pour-leglise-de-gentofte-2008-danemark.

Over de ramen (in het Deens): Mikael Wivel, Glas og bly. Per Kirkebys glasmalerier i Gentofte kirke, Kristeligt Dagblads forlag, 2010.

ArtWay beeldmeditatie 22 april 2018