Kerk en kunst -> Artikelen kerk en kunst

Marc Mulders: Het laatste oordeel - Wessel Stoker

Marc Mulders: Het Laatste Oordeel

Hoop op de overwinning van het kwaad

door Wessel Stoker

Marc Mulders is behalve door zijn schilderijen ook bekend door zijn glas-in-loodramen. Het betreft werk in een seculiere setting zoals het glas-in-loodraam Een tuin van glas (2005) in de Nieuwe Kerk in Amsterdam naar aanleiding van het zilveren regeringsjubileum van koningin Beatrix. Maar ook tref je zijn glas-in-loodramen aan in kerken waar de eredienst wordt gehouden. In het Museum voor religieuze kunst, het Catharijneconvent in Utrecht, heeft het glas-in-loodraam Apocalypse (2006) een soortgelijke thematiek als die in de St. Jans Kathedraal in Den Bosch, Het Laatste Oordeel (2006/7).

Voor Mulders is het apocalyptisch thema van het kwaad in de wereld en de bijbelse belofte van de overwinning ervan belangrijk. Wat hij van het raam uit Utrecht zei, geldt ook voor dat in Den Bosch: hij wil het kwaad duiden in symbolen en de overwinning op het kwaad ‘in termen van verlossing en belofte, de belofte van de wederkomst van God’.

Wanneer u de St. Jan binnenloopt, bevindt het raam zich bij de hoofdingang aan de westzijde; het westen waar de zon ondergaat. Door zijn vele panelen met zijn niet-direct realistische figuraties is het raam overweldigend, maar na een tijdje kijken kun je de verbeeldingen van goed en kwaad zien. Het raam heeft de klassieke indeling: boven de hemel, midden het vagevuur en onder de hel. De kleuren zijn zacht, pastel. Boven zien we Christus in gedempt geel, met grijze, violette en wat groenblauwe tinten, in het midden overheerst het violet, soms gekleurd tot rood-oranje, onder in het raam zijn donkere kleuren, het grijs overheerst maar er zijn ook nogal wat pasteltinten van blauw, groen en geel.

De titel Het laatste Oordeel roept bij sommigen het angstwekkende beeld van het laatste oordeel en de hel van Jeroen Bosch op. Ook in hedendaagse kerken kan de Apocalyps wat agressief worden verbeeld. Bij Mulders is het anders doordat er tot in de hel nog pasteltinten zijn. De ernst van het kwaad zie je echter niet over het hoofd. Mulders beschouwt het terrorisme als hét eigentijdse kwaad. Met de zeefdruktechniek heeft hij een foto van de aanslag op de Twin Towers van het World Trade Center in 2001 (9/11) op het glas gemaakt zoals hij eerder op het Apocalypsraam in Utrecht de aanslagen in Londen en Madrid had verbeeld. Het kwaad wordt in al zijn heftigheid letterlijk getoond op de schokkende foto op het glasraam: we zien een van de vliegtuigen afvliegen op een van de Twin Towers.

Hoe zien we in het raam wat Mulders zei over de overwinning op het kwaad? Christus zit klein afgebeeld boven in het raam als rechter, gezeten op de regenboog ten teken van het verbond tussen God en mens, met het zwaard van de gerechtigheid en de lelietak van de barmhartigheid. Hij zit daarboven, maar het kwaad woedt om ons heen. Mulders heeft op ingenieuze wijze twee verbindingen gemaakt tussen hemel, aarde en hel en wel door een iris en een trap naar boven.   

De iris vindt men verspreid over heel het raam en vormt de verbinding tussen hemel en hel. Mulders licht dit toe en legt uit dat de iris het raam tekent van de omgekeerde iris onderaan in de hel naar de half openstaande iris in het vagevuur, tot de geheel opengesperde bladeren aan de voeten van Christus’ troon.

De functie van de iris in het raam is vernuftig gevonden. De iris staat in de traditie voor zuiverheid en wordt daarom vaak met Maria verbonden. Meer algemeen is deze bloem teken van de verzoening tussen God en mens. De bladeren van de iris hebben de vorm van een zwaard en daarom verwijst de bloem ook naar het woord van Simeon gericht aan Maria: ‘Zelf zult u als door een zwaard doorstoken worden’ (Luc 2: 35, NBV), waarmee de evangelist verwijst naar Maria’s lijden tijdens de passie.

Mulders gebruikt ingenieus de iris met haar bladeren in de verschillende delen van het raam. Boven in het raam onder de troon van Christus staat de iris met haar bladeren zo open gericht dat Christus wordt aanbeden. Er vlak onder omarmt de iris symbolen van overwinning op het kwaad, de opstanding: de pauw (de wederopstanding), de vis (Ichthus) en de vlinder. Omdat de bladen van de iris ook als zwaarden kunnen zijn, kan Mulders haar gebruiken in de hel. Zij is dan gekanteld. De kroonbladeren vormen dan een gulzige mond aan het einde van een groene grijparm. We zien op de onderste twee rijen panelen hoe de duivel bezit heeft genomen van de schone iris. Hij baart onder meer een doodskop, toont 11/9 en het beest uit de Apocalyps. 

Dankzij de iris staan hemel en aarde niet los van elkaar. Maar kunnen we ook een weg gaan om het kwaad te overwinnen? Er gaat een trap vanuit de hel naar de hemel en eindigt bij de regenboog waarop Christus zit. Mulders gebruikt hiervoor het klassieke thema van de ‘ladder van de hemel’. Het gaat terug op de droom van Jacob (Genesis 28: 12-13), maar is later uitgewerkt door Johan Climacus en anderen als de hemelse ladder, de weg van overwinning van het kwaad als de weg naar boven. De goede mens mag met hulp van engelen naar de liefdevolle Christus klimmen; die weg kan de mens die het kwaad kiest niet gaan. Ed Hofmann noemde ‘het een soort wapperende trap als een wervelkolom langs het vagevuur naar de lichtende hemel.’ 

Het knappe van Mulders religieuze werk is dat hij christelijke klassieke thema’s op eigentijdse wijze in zijn raam verwerkt. In 1989 zei hij dat hij de Holocaust, de nucleaire eeuw en deze tijd in zijn werk wilde terugzien. Dat deed hij in zijn vroegere werk en doet dat ook in zijn glas-in-lood raam Het laatste Oordeel in Den Bosch. Mulders maakt gebruik van de oude christelijke iconografie maar figureert deze in zijn eigen, niet-direct realistische schilderstijl. Het raam kan de kijker bemoedigen omdat hier Christus op de troon zit als de barmhartige God. Hij zit daar half naakt alsof hij zo is weggelopen van de aarde, weg van het drama van kruis en opstanding. 

*******

Marc Mulders: Het Laatste Oordeel, 2006/7, St. Jans Kathedraal in Den Bosch.

Marc Mulders (1958) is Nederlands schilder, aquarellist, fotograaf en glazenier. Hij is vooral bekend van zijn olieverfschilderijen waarin hij de loop van de natuur volgt. Hij vervaardigde o.a. glas-in-lood-ramen voor de Nieuwe Kerk (Amsterdam) en voor de Sint Jan in Den Bosch. Zijn werk is opgenomen in collecties van 18 Nederlandse musea. www.marcmulders.com

Wessel Stoker bekleedde de bijzondere leerstoel Esthetica aan de Vrije Universiteit. Hij is thans emeritus-hoogleraar en gasthoogleraar aan de VU. 

Geraadpleegde literatuur:

Ed Hofmann, ‘Een Laatste Oordeel?’ Nieuw raam in de Sint-Jan, www.bossche-encyclopedie.nl  

Marc Mulders, Archief#1Glas, 2006, (eigen beheer).

Marc Mulders, Verf als opengelegde spier, Amsterdam: Picaron editions, 1989.

Daan van Speybroeck, Apocalypse: een glas-in-lood-raam van Marc Mulders, Zwolle: Waanders, Utrecht: Museum Catharijneconvent, 2006.

ArtWay beeldmeditatie 20 augustus 2017