Artikelen

Wat is christelijke kunst? - Aniko Ouweneel

Gedachten over het vraagstuk ‘Wat is christelijke kunst?’

door Anikó Ouweneel

Sommigen betogen dat christelijke kunst naar de Bijbel of naar de christelijke traditie verwijst. Anderen verklaren dat christelijke kunst een christelijke kunstenaar vereist. Weer anderen vragen zich af of christelijke kunst wel een afzonderlijke categorie kan zijn binnen de kunsten. Laat mij in de vorm van een verhaal een aantal gedachten over dit vraagstuk aanstippen.

Eind 2015 was ik in Finland en bezocht ik de bekende Finse etser en beeldend kunstenaar Pekka Hannula. Al eerder had ik zijn website bezocht en zag ik daar afbeeldingen die een uitzondelijke bekwaamheid toonden om harmonie te scheppen. Die indruk kreeg ik ook van Pekka zelf, toen we elkaar op een vreedzame winterse ochtend ontmoetten.

Toen hij zijn verhaal vertelde werd duidelijk dat hij als kind voor ongehoorde uitdagingen had gestaan. Zijn moeder was psychotisch en had een onmogelijke relatie tot haar kinderen. De politie moest haar regelmatig uit huis plaatsen om de veiligheid van het gezin te waarborgen. De kinderen leden hier enorm onder. Daarbij konden zij al datgene wat zij moesten doorstaan met niemand bespreken.

Toen Pekka ongeveer tien jaar oud was ervoer hij iets onverklaarbaars: hij hoorde hoe zijn eigen hart iets heel plechtigs uitte. Hij was niet gewend om te bidden of naar de kerk te gaan, niettemin werden deze woorden – die hij niet eens begreep – aan hem gegeven: “Wees mij genadig! Help mij, God!” In het Fins: “Armahda minua, auta Jumala!” Vanaf die dag hield Pekka vast aan deze woorden en nog altijd bidt hij deze in zijn hart.

Het wonderbaarlijk gebed dat in het donkerste uur van zijn kindertijd in zijn hart verscheen veranderde zijn leven. “Mijn hele leven is een antwoord op dit gebed. God heeft zijn genade aan mij betoond en het mij vergund om kunst te maken. Hij gaf mij de mogelijkheid om mij te concentreren op datgene waarin ik geïntereseerd ben. Kunst maken is voor mij een uitdrukking van Gods genade. Het is bepaald geen vanzelfsprekendheid in deze wereld en in mijn situatie.” Deze kracht draagt nog altijd Pekka’s leven; dit levenslange antwoord van een liefhebbende Vader op de wanhopige hartenkreet van zijn kind.

Pekka deed verslag van zijn eigen Deus ex machina, hoe God ingreep in zijn leven en het voor altijd veranderde. Hoe zijn vader gereedschap aan Pekka gaf zodat hij met zijn handen kon werken, toen hij in zijn opstandige tienerjaren zijn school verliet. Hoe hij in staat was zijn talent te ontdekken, te ontwikkelen en succesvol te worden. Hoe deze ene zin hem op een reis stuurde om een relatie te bouwen met de Schepper. Hoe hij met zijn vrouw een harmonieus gezin wist te stichten. En nu, 53 jaar oud, gaat hij naar de universiteit en geniet van het verder onderzoeken van de kunsten. Zoals hij zelf zegt: “Alles wat ik doe, doe ik voor de Heer. Ik ben volledig gefocust.”

Toen Pekka mij rondleidde in zijn atelier zag ik wat mij had geraakt toen ik de afbeeldingen van zijn kunstwerken op zijn website bekeek. Pekka is in staat om pijn, angst en boosheid om te keren en van ‘losse eindjes’, ‘kapotte restjes’, een hoopvolle harmonie te scheppen. Deze harmonie is nooit oppervlakkig. Zelf geeft hij toe dat deze manier van werken bijna een obsessie voor hem is. Hij is dan ook gek op de helende kwaliteiten van scheppen. “Kunst drijft mij voort, het dwingt mij. Ik moet het blijven doen. Het is mijn gereedschap om het hoofd te bieden aan deze wereld, om haar te begrijpen. God heeft het mij vergund dat ik door kunst genas. Zo werd ik mijzelf.” Pekka’s kunst is kunst voor God, geboren uit een persoonlijke relatie met zijn schepper. Zijn hoop is op één lijn gekomen met wat God wenst voor alle mensen. Gebrokenheid en schoonheid ervaren in mensen en dingen doet een enorme drang naar heelheid ontbranden bij Pekka. Terwijl hij de ‘gebroken’ stukjes gebroken houdt in zijn collages, verwerkt hij ze tegelijk in een nieuwe harmonie. Voor mij communiceert zijn werk een actief en goddelijk verlangen naar definitief herstel.

Pekka Hannula: Henkäys (Adem), collage, 65 x 295 cm, 2005, in een tentoonstelling in Spektri Business Park Finland in 2011

Het menselijk leven is in zijn collage Adem als één ademtocht verbeeld. Het is een spiritueel kunstwerk. Het woord ‘spiritueel’ komt van het Latijn spiritus en betekent ziel, daadkracht, ademtocht (familie van spirare, ademen). Adem gaat letterlijk over spirituele zaken. Het verbeeldt een menselijke levenslijn als een verzameling gedetailleerde, gelaagde en associatieve korte verhalen van de ziel, gevisualiseerd als een lichte ademtocht van God in een rommelige duisternis. Dit leven is niet makkelijk, niet perfect, heeft niet veel kleur en het is vol strijd.

Detail van de linker kant van het werk

Toch begint en eindigt het leven in een mysterieuze mist van licht die aan het begin van het verhaal het doek instroomt en aan het einde het doek verlaat. Het leven komt van God, neemt een materiële vorm aan, gaat door verschillende fases en situaties heen. Voordat de materie uit elkaar valt en weer stof wordt, keert de immateriële ademtocht van het leven terug naar waar het vandaan kwam. Voor dat moment is het doek verrijkt met een stukje tekst dat als motto kan gelden, Psalm 23:

Detail van de rechter kant van het werk

Een psalm van David
De Heer is mijn herder, het ontbreekt mij aan niets.
Hij laat mij rusten in groene weiden en voert mij naar vredig water.
Hij geeft mij nieuwe kracht en leidt mij langs veilige paden tot eer van zijn naam.
Al gaat mijn weg door een donker dal ik vrees geen gevaar, want u bent bij mij, uw stok en uw staf, zij geven mij moed.
U nodigt mij aan tafel voor het oog van de vijand, u zalft mijn hoofd met olie, mijn beker vloeit over.
Geluk en genade volgen mij alle dagen van mijn leven, ik keer terug in het huis van de Heer tot in lengte van dagen.

Laten we nog kort Hannulas Adem vergelijken met De Walthamstow Wandtapijt, gemaakt door de hedendaagse conceptuele kunstenaar Grayson Perry. Het was geïnspireerd door Giotto’s kapel in Padua en door het 11e-eeuwse Bayeux Wandtapijt. Het kan bezichtigd worden in het Bonefantenmuseum in Maastricht.

Grayson Perry: The Walthamstow Tapestry (De Walthamstow Tapijt), 15 x 3 m, 2009

Dit indrukwekkende wandtapijt is een vermaard kunstwerk. Het weerspiegelt de huidige samenleving en bevat ook verwijzingen naar het christendom. Net als Adem verbeeldt het het menselijk leven van geboorte tot dood in een verzameling visuele verhalen. Het laat zien hoe consumentisme de religie van onze maatschappij is geworden. Een Madonna-achtige figuur houdt een Guccitas vast in het midden van het wandkleed, alsof het een kostbaar levenswerk is, een grote verworvenheid. Waarheid komt van de krant (The Guardian is de fonkelende ster, zie detail) en het blinde museum wordt geleid door het veilinghuis (Sotheby's leidt Guggenheim, zie detail). Er is niet veel ruimte voor spirituele zaken of herscheppende ervaringen van persoonlijke groei. Er is niet veel hoop voor een betekenisvol spiritueel leven op aarde, want geld en merknamen infiltreren en beheersen het menselijk bestaan. Geen hogere inspiratie, laat staan een spirituele ademtocht van God. Het leven is gedragen door een rivier van bloed hier beginnend en eindigend in het materiële.  

   

Het tapijt is een kritisch en soms grappig narratief document van een gemiddeld hedendaags leven, een spiegel van de maatschappij, een verhaal over consumentisme.

Beide kunstenaars adresseren onze werkelijkheid in al haar ruwheid. Beiden leunen op beelden geworteld in de christelijke traditie. Geen van beiden doet alsof het makkelijk is om een betekenisvol leven te leiden. Maar terwijl de ene genoegen neemt met ‘leven op het eerste gezicht’ (ondanks dat hij de banaliteit van het geheel bekritiseert), blijft de andere refereren aan iets essentieels voorbij het eerste gezicht. Alleen een van de twee stijgt boven de verloren menselijke toestand uit en communiceert dat er meer in het leven is dan geboorte, consumeren en dood. Eén kunstenaar daagt de kijkers uit en moedigt hen aan om te zoeken naar de bron van de adem die we ademen, naar de bron van wat ons leven de moeite waard maakt en de bron van ons verlangen naar de zege van een verlossende harmonie.

Is dat niet waar christelijke spiritualiteit om draait: zoeken, aanvoelen en Gods adem vieren, als een voortdurende verwijzing naar de onwankelbare goedheid achter alle dingen en naar de hoop op herstel? Is dat niet waar christelijke kunst over gaat?

*******

Pekka Hannula was geboren in Helsinki in 1961. Hij leeft in Espoo en werkt in Sammatti in Finland. 

Anikó Ouweneel studeerde Engelse Literatuur en Taalkunde en Finse Cultuur en Taal in Budapest. Later studeerde zij Cultureel Erfgoed aan de Universiteit Utrecht. Zij werkte mee aan het internationaal project ‘Converting Sacred Spaces’ in opdracht van Museum Catharijneconvent. Samen met Marleen Hengelaar-Rookmaaker stelde zij het Handboek voor kunst in de kerk (Buijten & Schipperheijn 2015) samen. Momenteel werkt ze aan verschillende projecten als cultuurhistoricus en kunstadviseur.