C jaar Advent 4 - Luca della Robbia Visitatie

Luca della Robbia: De visitatie

Geen gewone ontmoeting

door William R. Cross

Dit lijkt op het eerste gezicht een eenvoudig kunstwerk: een monochrome geglazuurde terracottasculptuur met twee bijna levensgrote vrouwelijke figuren die elkaar begroeten. Gewoonlijk staat dit beeld rustig in een nis van een klein onbekend Romaans kerkje in het Italiaanse stadje Pistoia, waar het hoofdzakelijk de aandacht vraagt van parochianen. Het kunstrijke Florence, 45 minuten naar het zuidoosten, trekt meer kunstliefhebbers.

Toch is het een meesterwerk, een van de mooiste Renaissancebeelden. De visitatie is een vroeg werk van Luca della Robbia, die vooral bekend staat om zijn polychromatische reliëfs zoals de hieronder afgebeelde geboorte van Jezus.

Luca della Robbia: Geboorte van Christus met Gloria in excelsis,
geglazuurde terracotta, c. 1465-70. Museum of Fine Arts, Boston.

De visitatie van Della Robbia verschilt nogal van zijn overige reliëfs. We zien twee personen, Maria en haar oudere nicht Elisabet. Het tafereel omvat echter nog twee andere personen die ongeboren en dus onzichtbaar zijn: Jezus de Messias en zijn aankondiger, Johannes de Doper. Zoals het evangelie van Lucas vertelt (1:39-41) is dit geen gewone begroeting:

Maria ging snel op reis. Ze ging naar het bergland van Judea, naar de stad waar Zacharias en Elisabet woonden. Ze ging hun huis binnen en groette Elisabet. Toen Elisabet de stem van Maria hoorde, trappelde het kind in haar buik.

Della Robbia stelt herkenning en aanbidding centraal in deze ontmoeting. De herkenning wordt zichtbaar in dat de twee nichten elkaar omhelzen. Maar de verbondenheid tussen de twee vrouwen omvat veel meer dan dat. Net zoals de twee jongens die zij dragen, zien Maria en Elisabet in geloof iets van de nieuwe realiteit die zij zijn binnengegaan. Ze zijn allebei hoofdrolspelers – hoewel ondersteunend – in het zich ontvouwende verhaal over een langverwachte belofte die in vervulling gaat. Zij zijn beiden een instrument van God. Hij werkt zijn plan uit door middel van uiterst onwaarschijnlijke omstandigheden, waarbij eerst een tot dan toe onvruchtbare oude vrouw zwanger wordt en vervolgens een tiener hetzelfde overkomt, terwijl ze haar maagdelijkheid behoudt. God zet de wereld op zijn kop als een vroeg en tastbaar bewijs dat hij alle dingen nieuw maakt. Maar tot dusver geloven alleen deze twee vrouwen dit.

Het contrast waarmee Della Robbia de twee personen weergeeft – een veel groter contrast dan gebruikelijk bij afbeeldingen van de visitatie – benadrukt de onwaarschijnlijkheid. Maria is jonger en Elisabet is ouder dan gebruikelijk. Elisabet buigt niet allen voor haar jongere nicht maar knielt, terwijl Maria zich klaarmaakt om haar beroemde Magnificat te zingen. Voor deze vrouwen is het onzichtbare, het nieuwe leven in hun schoot, het allergrootste mysterie. Ze stralen een onwaarschijnlijke vrede uit, een vrede die ons verstand te boven gaat, die alleen zij begrijpen omdat zij zich geborgen weten in Gods hand.

Net zoals Gods hand werkt in dit menselijk drama, zo ook vormt de hand van de maker deze sculptuur. Ieder werk van Della Robbia is gemaakt van uiterst bescheiden materiaal: klei. De werkplaats van Della Robbia bezat een stuk grond met extra calciumrijke modder op de oevers van de Arno. Deze modder werd door familieleden schoongemaakt en via een speciaal procedé gemengd met zacht rivierzand. De beeldhouwer heeft de klei subtiel en met zorg vormgegeven, zo levensecht als in marmer of brons niet mogelijk zou zijn geweest. Maria's rechterhand op Elisabets linkerschouder is bijvoorbeeld van een bijzondere tederheid.

Della Robbia bakte daarna de vier delen van de sculptuur twee keer in relatief kleine ovens. Tussen het bakken door werd het karakteristieke en duurzame glazuur aangebracht. Het glazuur is net zoals de terracotta gemaakt van eenvoudige ingrediënten. De samenstelling was een commercieel beroepsgeheim van de familie, waarbij ze ongebruikelijk hoge concentraties lood en tin gebruikten om zowel ondoorzichtigheid als een heldere glans te verkrijgen. Hier is het glazuur met bewonderenswaardige terughoudendheid aangebracht: afgezien van het donkerblauw in de pupillen en irissen van de ogen van de beide vrouwen is alles crèmekleurig. Door het blauw van de ogen schept de beeldhouwer een subtiele visuele verbinding tussen Maria en Elisabet.

Met dit werk toont Luca ons een groot wonder: dat een kwetsbare menselijke schoot het nederige kanaal wordt voor de Zoon van God. Elisabet wijst ons de weg door voor dit mysterieuze werk van God in aanbidding neer te knielen. De ogen van de beide nichten zijn wijd open, vol aandacht voor elkaar en voor het handelen van God in de geschiedenis van de mensheid. Verwonderd en stil vertellen zij dat deze concepties zowel onwaarschijnlijk als waar zijn en dat God zijn langverwachte belofte in hen waarmaakt.

Zoals Lucas ons vertelt:

Elisabet werd vervuld met de heilige Geest en riep luid: ‘De meest gezegende ben jij van alle vrouwen, en gezegend is de vrucht van je schoot! Wie ben ik dat de moeder van mijn Heer naar mij toe komt? Toen ik je groet hoorde, sprong het kind van vreugde op in mijn schoot. Gelukkig is zij die geloofd heeft dat de woorden van de Heer in vervulling zullen gaan.’

Met zijn lumineuze meesterwerk maakt Della Robbia de onzichtbare vreugde en verwondering zichtbaar. Mogen ook wij de onzichtbare Heer kennen en voor hem knielen als hij komt om ons te verlossen.

*******

Luca della Robbia: De visitatie, ca. 1445, geglazuurde klei, 151 x 148 x 60 cm. De San Giovanni Fuorcivitaskerk, Pistoia, Toscane, Italië.

Luca di Simone di Marco della Robbia (1400-1482) werd geboren in Florence en is als jonge man waarschijnlijk bij een goudsmid in de leer geweest. In zijn dertiger jaren maakte de kunstenaar enkele belangrijke opdrachten in marmer, inclusief het oksaal van de kathedraal in Florence. Niemand minder dan Leon Battista Alberti noemde Della Robbia in 1436 een van de vijf meest uitzonderlijke Florentijnse kunstenaars, samen met de architect Brunelleschi, de schilder Masaccio en de beeldhouwers Donatello en Ghiberti. Rond 1440 begon de beeldhouwer de geglazuurde kleisculpturen te maken waar hij zo bekend om staat. Zijn artistieke en commerciële succes met dit medium leidden Luca in 1446 ertoe een werkplaats te vestigen op de Via Guelpha in Florence (destijds aan de rand van de stad om het risico van het uitbreken van brand door de ovens van de werkplaats te verminderen). Zijn neef Andrea della Robbia (1435-1525), achterneef Giovanni della Robbia (1469-1529) en verscheidene andere familieleden hielden de werkplaats draaiende tot 1530, waarna het geheime recept van het glazuur en werkprocedé verloren ging toen de familie uitstierf. Tijdgenoten beschouwden de sculpturen van de werkplaats als zeer innovatief. Een schrijver omschreef ze als ‘figuren van glas of glanzende aarde’. De afgelopen eeuw hebben kunsthistorici over het algemeen hun interesse verloren in de sculpturen van Della Robbia. De huidige prachtige expositie in de VS en de bijbehorende catalogus vertellen ons dat het de hoogste tijd is voor een positieve herwaardering van de meesterwerken van Luca, Andrea en hun werkplaats. 

William R. Cross schrijft wekelijks een column over kunst en geloof voor zijn medekerkleden van de Christ Church, Hamilton, Massachusetts in de VS.

ArtWay beeldmeditatie 11 december 2016