Dongen, Paul van - Jan Ridderbos

Het Golgothapanorama van Paul van Dongen   

door Jan Ridderbos 

De Tilburgse kunstenaar Paul van Dongen (1958) is met een zeer bijzonder project begonnen: een getekend panorama van het gebeuren op Golgotha. In Nederland is het bekendste panorama dat van het Panorama Mesdag, maar dat is een geschilderd panaroma van een kuststreek. Bij mijn weten is een getekend panorama in Nederland uniek. En alsof dat nog niet genoeg is, heeft de kunstenaar voor een zeer bijzonder onderwerp gekozen. 

Paul van Dongen heeft zich in de loop van de tijd ontwikkeld tot een meester op drie terreinen. Vorig jaar hing op de grote zomertentoonstelling in de Domkerk een prachtige aquarel van zijn hand, met als thema de slapende Jezus (De Zoon slaapt). Sinds enkele jaren hangt in het Catharijneconvent te Utrecht een manshoge ets van de Gekruisigde. Maar bij dit alles is hij misschien wel in de eerste plaats een tekenaar. 

In 2012 gaf de kunstenaar een schitterend boek uit met een overzicht van zijn werk. De titel luidt Etsen, aquarellen, tekeningen. Als ik had mogen kiezen, dan had ik als eerste de tekeningen genoemd. Volgens mij is het tekenen de basis van zijn gehele oeuvre. Het is waar, dankzij zijn etsen heeft hij de grootste bekendheid verworven. In de loop van de tijd heeft hij een serie etsen gemaakt, met als thema Vallende mannen. Het is duidelijk dat hij in de leer is gegaan bij Hendrick Goltzius. Het bijzondere van deze reeks etsen is dat het steeds om zelfportretten gaat. Met behulp van spiegels kon hij allerlei standen van zijn eigen lichaam vastleggen. Vallende mannen, het is een dubbelzinnig thema. Het gaat om mannen die door de zwaartekracht vallen, zoals de appel van Newton viel. Maar vallen heeft voor Paul van Dongen ook te maken met de zondeval, met erfzonde en erfsmet. Het is dan ook bijzonder dat die serie uitliep op een grote ets van twee mannen die knielen aan de voet van het kruis. De titel van die grote ets is Deemoed. 

En dan zijn we bij de grote inspiratiebron van deze kunstenaar. Om allerlei redenen zal Paul van Dongen zich nooit een christelijk kunstenaar noemen. Maar het is duidelijk dat hij de grote thema´s van het christendom en dan met name van de orthodoxe variant van het rooms-katholicisme verbeeldt.  

De bekende schrijver Jan Willem Otten heeft in de loop van de tijd een aantal beschouwingen over het werk van Van Dongen geschreven. Hij vat zijn beschouwingen samen in de titel van een essay, `In den beginne was het streepje.´ Voor de goede lezer is het duidelijk dat Otten met die titel teruggrijpt op een zeer bekend bijbelgedeelte, het begin van het Johannesevangelie: `In den beginne was het woord/Woord.´ Paul van Dongen is wel een verhalenverteller, maar hij doet dat niet met behulp van woorden. Hij heeft bijvoorbeeld geen weidse beschouwingen over het begrip Deemoed geschreven. Het prachtige en krachtige van het Johannesevangelie is dat er niet staat: `In het begin was er een zee van woorden.´ Voor Johannes begint alles niet met de leuteraar of met de geoefende spreker die dankzij zijn taalkracht zijn gehoor om de vinger windt. Nee, voor Johannes begint het met één enkel woord. Maar dat woord is dan ook to the point. Het is precies dat woord dat op deze plaats past. In die zin is de titel die Jan Willem Otten gebruikt, treffend. Bij Paul van Dongen begint het met het enkele streepje. Maar dat streepje staat precies op de goede plaats. De beschouwers van de grote prent in het Catharijneconvent stonden perplex, want het beeld van de Gekruisigde bestaat uit allemaal kleine streepjes. Maar elk van die streepjes staat precies op de goede plek en daardoor geven al die streepjes met elkaar een treffend beeld van de Gekruisigde.

De snelle kijker is snel klaar met het panorama van Paul van Dongen. O ja, een afbeelding van Golgotha. Dat heb ik al zo vaak in allerlei musea gezien. Gauw naar de volgende afbeelding. Maar wat doet die snelle kijker zichzelf tekort. De totale afbeelding bestaat uit honderden details, uit duizenden kleine streepjes. Het `lezen´ van de totale voorstelling kost tijd, veel tijd, maar geeft dan ook veel voldoening. Wat zijn al die details een lust voor het oog. 

Maar er is meer dan lust. Paul van Dongen heeft de moed gehad om als een van de weinige kunstenaars uit onze tijd het thema Golgotha te verbeelden. Hier klopt voor hem het hart van het evangelie. Wat hij maakte is geen geschreven, maar een getekend evangelie. Als geheide protestant moet ik denken aan de oude Psalmregels: Hier weidt mijn ziel met een verwondrend oog, aanschouwende wat schoon en zuiver is. 

******* 

1. Paul van Dongen: Etsen, aquarellen, tekeningen, Oosterhout (Timmer Art Books), 2012. ISBN 978-94-91182-09-9

Paul van Dongen is geboren in 's-Hertogenbosch in 1958. Hij studeerde aan de Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost te Breda van 1978 tot 1984. Hij woont en werkt in Tilburg. http://www.paulvandongen.com/

Dr. Jan Ridderbos is predikant in ruststand. Als kind dwaalde hij door het Stedelijk Museum te Amsterdam, waar hij door de toenmalige directeur Sandberg bij de hand werd genomen en leerde kijken. Vele jaren later ging hij theologie studeren. Sindsdien probeert hij het een, de kunst, en het ander, de religie, te combineren. Hij was predikant in ´s-Graveland, Nijmegen, Zwolle-Berkum en Haren Gn. In zijn diverse standplaatsen organiseerde hij tentoonstellingen, m.n. van schilderijen, en liet hij spraakkunstenaars als Henk van Ulsen optreden. Zijn vaste zeggen is: kunstenaars kunnen iets wat wij niet kunnen, het onzegbare verbeelden.