Kerk en kunst -> Artikelen kerk en kunst

De Lichtboog (NGK) in Houten - Harmen Holwerda

De Lichtboog (NGK) in Houten 

door Harmen Holwerda 

‘Protestanten zijn hersenpannen met oren’. Als deze uitspraak van een Oosters-orthodox priester op waarheid berust, was zij rond 2007/2008 zeker van toepassing op de aanloop van de bouw van een nieuwe kerk voor de snel groeiende Nederlands Gereformeerde Kerk te Houten. Begroting en ontwerp lieten bij aanvang weinig ruimte voor kunstzinnige uitingen. Uiteindelijk kreeg de kunst toch nog haar kans. 

De aanloop

De tijd dat een kerkgebouw in het centrum van dorp en stad werd gebouwd, ligt achter ons. Kerkbouw bleek in Houten alleen mogelijk op een bedrijventerrein buiten de rondweg. Het gebouw moest in zijn omgeving niet te zeer uit de toon vallen, een toon die gezet werd door sportscholen, bedrijven en een scholengemeenschap. Voeg daarbij het feit dat volgens de toenmalige bestuurders het gebouw een multifunctioneel karakter moest krijgen en duidelijk werd dat het nieuwe onderkomen geen Sixtijnse kapel zou worden.

Het kostte tijd en overredingskracht om kunst in de kerk de aandacht te geven die zij verdiende. Pas toen bouwtekeningen al klaar waren en de kostenramingen goedgekeurd, kreeg Kees Zondag, grafisch ontwerper en lid van de bouwcommissie, groen licht om een werkgroep te formeren die in allerijl aan de slag ging met de artistieke inbreng in het gebouw. 

Voorbereidingen

De werkgroep KiK (Kunst in de Kerk), bestaande uit Kees Zondag, Jacolien de Jong, Fia Vermeeren, Marianne de Fouw (grafische huisstijl) en Harmen Holwerda, kwam er al gauw achter dat budgetten en mogelijkheden begrensd waren. Dit betekende al direct een groot dilemma: professionele beeldende kunstenaars inhuren was duur, terwijl je tegelijkertijd hoge eisen wilt stellen aan kunstuitingen in een Godshuis. Er moest gekozen worden: of een kunstenaar opdracht geven voor één project of met de werkgroepsleden verschillende projecten realiseren. Besloten werd om zelf op weg te gaan, ontwerpen te maken, per deelproject vakmensen in te schakelen en bij iedere stap te bezien of de kwaliteit de toets der kritiek kon doorstaan. 

Deelprojecten

Na inventarisatie viel de keus op een viertal deelprojecten binnen het gebouw - inmiddels ‘De Lichtboog’ gedoopt:

-      * Glas-in-loodramen in binnenwand tussen kerkzaal en ontmoetingsruimte (in gevelramen was dit technisch niet meer mogelijk);

-      * Kruis op blinde muur bezijden het podium;

-      * Mozaïek op de gevel;

-      * Spreekgestoelte, liturgisch meubilair, doopschaal.

Het eerste en derde project moesten tijdens de bouw gerealiseerd worden; het tweede kwam ook gereed vóór de opleverdatum, het vierde is van na die datum. Naast deze ‘beeldende’ projecten was er ook nog een inrichtingscommissie actief, die voor het interieur materialen koos voor o.a. vloeren, gordijnen en meubilair, een kleurenplan opstelde voor wanden en dergelijke, alsmede bordjes vervaardigde bij de diverse gebruiksruimtes. Een jongere uit de gemeente maakte een grafitti-kunstwerk in de jongerenruimte. Marianne de Fouw ontwierp een nieuwe grafische huisstijl, passend bij kleurgebruik en naam van het nieuwe gebouw. 

Glas-in-loodramen

De werkgroep maakte schetsen, timmerde modellen op ware grootte en kwam uiteindelijk tot een ontwerp voor drie ramen van 2x2 meter, waarin enkele ‘Ik-ben-woorden’ van Jezus worden verbeeld. ‘Ik ben het licht, het levende water, Ik ben het leven’, zegt Jezus. Het invallende licht en de boogvorm van het stromend water verwijzen naar de naam van het gebouw. De vogel doet het Koninkrijk komen: 

 

Waar levend water nodig is

doen dood en droogte van zich horen,

links en rechts.

Wrakhout wacht op hergebruik.

Ondoordringbaar is het groen

dat opschiet uit gebarsten grond.

 

Veelbelovend is de paradijsvogel.

Reikhalzend vliegt hij op,

strekt zich uit in het licht,

verwelkomt de rivier. Nog even

en alle barsten lopen vol.

De Godsvogel roept verlangen wakker,

al was het om zijn naam.

Beloofd is beloofd.

Leven geef ik u, zegt de Schepper. 

Let op zijn woorden.

Kijk, het is al begonnen.

Met name in de ochtend schijnt het invallend zonlicht door de ramen de kerkzaal in. In de avond zorgt kunstlicht ervoor dat de ramen goed zichtbaar zijn, zowel vanuit de kerkzaal als vanuit de ontmoetingsruimte.

De ramen werden gemaakt en gezet door Atelier Domstad in Utrecht. Kosten rond €13.000. Omdat de ramen tot aan de vloer doorliepen, moesten er vanwege arbo-regelgeving beiderzijds veiligheidsglas voor gezet worden, wat de prijs aanzienlijk opdreef. 

Kruis van glas

Vanuit de kerkzaal gezien, bevindt zich links van het podium een licht gekromde witte muur. Een groot kruis op dit grote witte vlak is naast het podium alleen passend als het niet te zwaar aangezet wordt, niet te zeer de strijd aangaat met de aandacht die het podium en de sprekers/muzikanten opeisen. Na het rijk geschakeerde gebruik van glas in de ramen leek glas ook voor het kruis een letterlijk schitterende mogelijkheid.

Strikt genomen is het kruis niet een kruis, het bestaat uit twee delen die als het ware een kruisvorm uitsparen. De boogvorm heeft referenties aan de vorm en naam van het gebouw, de scherven verwijzen naar lijden en pijn. Het is een typisch opstandingskruis: 

De twee gezichten van een kruis.

Toen en daar: de Godszoon

breekt en heelt en deelt

zich uit. Wij denken terug.

de kwelling, de scherven -

het snijdt in zijn vlees,

in dat van ons. De nacht valt.

Wij denken terug, in stilte, adem

in. En dan.

 

Licht breekt tevoorschijn.

Helder is het geel, scherven

lichten op, schittering vangt pats

je oog. Genade valt je in schoot.

Een nieuwe morgen brengt geluk:

elke dag Pasen. 

Voor het kruis, met een hoogte van zo’n 3,5 meter, werden twee voorgesneden glasdelen gebruikt, waarop scherven van zes soorten glas met uiteenlopende structuur, alsmede glazen kralen, knikkers en gebroken messenleggers bevestigd werden met UV-lijm. Van alle scherven werden tevoren de scherpe randen afgevijld, zodat mensen zich er niet aan konden bezeren.

Het kruis verwierf zich al snel een plaats in de liturgie. Het ministrygebed vond sindsdien plaats onder het kruis en in sommige diensten kregen mensen de gelegenheid naar voren te komen, het kruis aan te raken en vergeving te vragen.

Het kruis werd door glashouder René Steehouder te Schalkwijk aan de muur bevestigd met stalen bussen, waardoor het vanaf de muur 2 cm naar voren is komen te hangen. Het licht projecteert het glaswerk daardoor op de muur erachter. Boven het kruis is een gerichte spot aan het plafond bevestigd. Totale kosten rond €1200.

Gevelmozaïek

Al ruim voor de nieuwbouw had grafisch ontwerper Kees Zondag een logo ontwikkeld voor de gemeente. Het logo verbeeldt Gods licht dat uiteenvalt in diverse kleuren. Drie ovalen in de primaire kleuren verwijzen naar de Vader, de Zoon en de Geest. In het hart van de Drie-eenheid is een kruis en een vis te zien.

Het lag voor de hand dit logo op de gevel te plaatsen. Meeste voorkeur ging uit naar een mozaïek, in een stijl die meer aan Gaudi dan aan het Byzantium doet denken. Het idee dat scherven in tweede instantie  een nieuwe vorm en samenhang kunnen krijgen, speelde daarbij een rol, zoals dat ook het geval was bij het glazen kruis: 

God is Licht, daar begint het mee.

Kleurig is de wereld die Hij bedacht.

Wij zijn zijn kunstwerk.

Stukgeslagen vaak, dat wel.

Maar met liefde bijeengeraapt en samengevoegd

wordt het wat moois.

Lijnen van kruis en vis binden ons samen.

Vanaf de gevel klinkt de roep:

kom, wees licht, verheug je in je Schepper. 

Natuurlijk moesten de tegelscherven weerbestendig zijn. Na het stukslaan van de tegels schikten en lijmden we de scherven op kunststof matten, die in delen in de gevel werden gevoegd. Bij de productie ontvingen wij vakkundige adviezen en medewerking van Job Bisscheroux, mozaïekmaker te Utrecht. Totale kosten €2350.

 

Podiummeubilair

De vormen van de gevelmozaïek keren terug in het podiummeubilair. Van bovenaf gezien hebben de bladen van de drie liturgische tafels dezelfde vorm als de gekromde kleurvlakken in logo en mozaïek. De boogvorm van het gebouw keert terug in het ontwerp van de poten, goed te zien in zijaanzicht vanuit de kerkzaal. De drie tafels kunnen in wisselende samenstelling geschikt worden. In standaardopstelling met bloemen(vaas), avondmaalskan en Christuskaars, bij speciale diensten met bijvoorbeeld doopschaal of, met antependium, in avondmaalsopstelling. Op het antependium keert de paradijsvogel van de glas-in-loodramen terug.

De katheder moest volgens de opdracht niet te massief worden; onze voorganger wilde graag de vrijheid hebben om wat heen en weer te lopen en geheel zichtbaar te zijn voor zijn gehoor. Gekozen werd voor opnieuw een gebogen vorm, ingelegd met stukjes gekleurd glas (restanten van de glas-in-loodramen).

Tafels, katheder en knielbank werden door de werkgroepsleden ontworpen en uit kersenhout vervaardigd door meubelmakerij Carrouge te Culemborg. Totale kosten €4350.

 

Naderhand maakte gemeentelid Anneke Bijleveld een glazen doopschaal, in samenwerking met Arrie Huijgen. De transparante schaal met gekleurde delen laat het doopwater zichtbaar. Het blauw symboliseert het water van de doop, de rode accenten verwijzen naar het schoonwassende bloed van Christus.