Kerk en kunst -> Artikelen kerk en kunst

Kunst voor liturgisch gebruik - Harbert Booij

Opstanding en vrijheid – van Pasen naar Pinksteren. Kunst voor liturgisch gebruik

door Harbert Booij

Van Pasen tot en met Pinksteren lazen we in de Bergkerk in 2014, net als in vele andere kerken, volgens het leesrooster (A jaar) de 1e Brief van Petrus uit het Nieuwe Testament, elke zondag een stukje verder. Bij die lezingen heb ik pasteltekeningen gemaakt of oudere van mijn hand uitgekozen omdat ik ze hierbij vond passen. Ik vind het belangrijk met mijn beelden zo direct mogelijk aan te sluiten bij de liturgische orde van het kerkelijk jaar. Daarom heb ik de pastels ook tamelijk hoog opgehangen en geen glas ter bescherming aangebracht zodat er tijdens de kerkdienst geen hinderlijke spiegeling ontstaat die het contact met de beelden belemmert. Hieronder vindt u de relatie die ik heb gelegd met de tekst. Het viel niet mee omdat een brief lang niet zo verhalend is als een evangelie of de verhalende delen uit het Oude Testament. Dat bracht me soms bij bijbelthema’s waar Petrus naar verwijst of die hij impliceert en soms naar het specifieke karakter van zondagen als 4 Mei. Het viel soms ook niet mee omdat de tekst m.i. ook wat geloofsbeleving betreft hier en daar niet meer zo van deze tijd is. Eén keer stel ik dan ook duidelijk een tegenbeeld (fiere vrouwen tegenover onderdanige vrouwen).

De thematiek van deze acht zondagen ligt dicht bij elkaar. Daarom had ik sommige pastels ook bij een andere zondag kunnen plaatsen. Ze kunnen dus, hoop ik, ook als een geheel gezien worden, passend bij de hele periode.

Hieronder geef ik enige toelichting, maar ik wil daarbij niet uitputtend zijn en kan dat ook niet zijn. U mag zelf uw interpretatie en associatie formuleren. Ik hoop dat de beelden u daartoe verleiden.

1. Doe de windsels af – Pasen 
Voor deze dag koos ik niet direct voor het opstandingsverhaal maar voor een eerdere verwijzing daarnaar, de opwekking van Lazarus, waaruit m.i. duidelijker wordt dat het in het opstandingsgeloof om een ongelooflijke omwenteling van het vanzelfsprekende gaat en daarin ook een beroep op ons gedaan wordt om ons niet neer te leggen bij het dode. 

Petrus schrijft: ‘Geprezen zij de God en Vader van onze Heer Jezus Christus: in zijn grote barmhartigheid heeft hij ons opnieuw geboren doen worden door de opstanding van Jezus Christus uit de dood, waardoor wij leven in hoop. (1 Petrus 1:3) 

 

2. Verschijning van Christus
Petrus schrijft: ‘Al voor de grondvesting van de wereld is hij (Christus) door God uitgekozen, en nu is hij, aan het einde van de tijd, verschenen omwille van u.’ (1 Petrus 1:20)
 

3. Heilig leven – de Stenen Man (ook bij 4 mei, Dodenherdenking)
Petrus schrijft: ’Ontdoe u dus van alles wat slecht is’ en ‘En laat u ook zelf als levende stenen gebruiken voor de bouw van een geestelijke tempel. Vorm een heilig priesterschap om geestelijke offers te brengen die God, dankzij Jezus Christus, welgevallig zijn.’ (1 Petrus 2: 1 & 5)

Wij leren van de verzetsmoed en de morele kracht die gelukkig aanwezig was in de Tweede Wereldoorlog om diezelfde waarden hoog te houden. Daarom staan in mijn pastel anderen, anoniem, naast ‘De stenen man’, het beeld dat gemaakt werd door Frits Sieger, oud-gevangene van Kamp Amersfoort.

 

 

4. Rizpa
Ik sluit ook deze zondag nog aan bij wat we in deze Meidagen herdenken: de inval van de Duitsers in 1940 in ons land. Rizpa was een vrouw die zich verzette tegen de mannelijke militaristische houding van koning David en komt op voor een waardige behandeling van de slachtoffers. Petrus schrijft: ‘Leid te midden van de ongelovigen een goed leven’ en ‘Leef als vrije mensen’ en ‘Houd iedereen in ere’ en ‘Het is een blijk van Gods genade wanneer u verdraagt wat u moet lijden voor uw goede daden.’ (1 Petrus 2: 12 & 16 &17 & 20) Ik vat dat lijden op als een actief op je nemen van de risico’s die je neemt als je voor de goede zaak opkomt.

 

5. Fiere vrouwen
Petrus schrijft op een manier over vrouwen die toen misschien wel wijs was, maar waarover we nu toch anders denken. ‘Erken het gezag van uw man.’ (3:10 ) Ik stel hier een tegenbeeld: fiere vrouwen. Ik hoef alleen maar te denken aan krachtige sterke vrouwen als algemeen erkende voorbeeldvrouwen zoals Etty Hillesum, Simone de Beauvoir, Hannah Arendt, Ayn Rand, Martha Nussbaum en ontelbaar vele andere vrouwen. Ik denk ook aan de strijd die zo veel vrouwen nog moeten voeren voor hun positie, waardigheid en eer in minder westerse landen.

Gelukkig gaat het Petrus uiteindelijk om wederzijds respect.

 

6. Ballet van Noachs ark
Petrus schrijft over de verlorenen tegenover het handjevol geredden en brengt dat in verband met de christelijke doop. (1 Petrus 3:19-21) Voor velen van ons is deze gedachtegang niet meer zo’n heel gemakkelijke of vanzelfsprekende.
Ik heb mij voorgesteld hoe ik dit in een ballet zou uitbeelden, zoals ik mij dat wel vaker via die kunstvorm voorstel, om wat los te komen van een al te letterlijke verbeelding van het bijbelverhaal.

 

7. Het gebed van Sadrach, Mesach en Abednecho – de drie mannen in de oven.
Petrus schrijft: ‘Wees niet verbaasd over de vuurproef die u ondergaat’. Ik moest daarbij onmiddellijk denken aan het verhaal uit Daniel over de drie mannen die volhouden in hun geloof, ook al lijkt dat de dood tot gevolg te hebben. Dit verhaal zien we ook vele malen afgebeeld in de vroegchristelijke catacomben, ter bemoediging. 

 

8. Heilig hart – Pinksteren 
Petrus 5:10: ‘God zal u sterk en krachtig maken, zodat u staande zult blijven en niet meer wankelen.’

Centraal staat het hart, de liefde. Ik verbind het met het beeld van de boom geworteld bij levend water, vruchtdragend op zijn tijd. (Psalm 1)

De drager van het hart is een soort fort met deuren die niet zomaar open staan. Met het hart duid ik niet alleen het leven maar ook het heilige aan. Daar hebben we niet zomaar toegang toe. Er is een soort geslotenheid omheen waar je alleen maar doorheen breekt en er dan toegang toe krijgt door een bijzondere kracht of een bijzondere ervaring. Dat lijkt me op Pinksteren benoemd te kunnen worden met het geraakt worden door Gods Geest. Die Geest maakt ook transparant. Vandaar dat ik het fort niet als iets ondoorzichtigs heb getekend. Tegelijk zie je daardoor wel dat de eerste deur niet de laatste deur is!

Nu ik dit opschrijf besef ik pas dat ik hierin zeker beïnvloed ben door de beroemde parabel van Kafka over de man die zijn leven lang wacht voor de deur van de Wet en pas aan het eind te horen krijgt dat die deur speciaal voor hem bedoeld was.

***** 

Harbert Booij (* 1952) is beeldend kunstenaar en theoloog. Hij werkt als docent aan Hogeschool Windesheim, Afdeling Theologie en Levensbeschouwing, waar hij zich onder andere bezig houdt met het onderwerp Kunst & Geloof/Theologie.

Een aantal van deze pastels zijn eerder gepubliceerd in Herademing, Tijdschrift voor mystiek en spiritualiteit.