Kapel Jeroen Bosch Ziekenhuis - Paul van Dongen

Marius de Leeuw: De schepping van de aarde en Het oude en nieuwe Jeruzalem

De levensloop van een raam

door Paul van Dongen

‘Als het werk van Marius de Leeuw nu maar de slopershamer weet te ontkomen, krijgen ook latere generaties de kans te beoordelen wat de vrije en toegepaste kunsten van elkaar konden leren.’ Zo eindigt het essay van Rob Smolders in het boek over de Brabantse kunstenaar Marius de Leeuw 1915-2000, over leven en werk.

De schilder en monumentale vormgever Marius de Leeuw uit ’s-Hertogenbosch werkte na WO II aan vele monumentale opdrachten voor ziekenhuizen, rijksgebouwen en kerken. In zijn stijl van half figuratie, half abstractie verbeeldde hij religieuze taferelen in beton, wandschilderingen, mozaïek en glas in lood. Een van zijn grootste en bekendste werken is het Apocalypsraam in de St. Jans Kathedraal van ’s-Hertogenbosch.

De glas-in-loodramen De schepping der aarde en Het oude en nieuwe Jeruzalem die De Leeuw in 1965 maakte voor de Caroluskapel van het oude ziekenhuis in Den Bosch zijn typerend voor zijn beeldtaal. Toen het nieuwe Carolusziekenhuis gebouwd werd, kreeg de oude kapelruimte een gemeentelijke functie en de ramen kregen in 1989 een nieuwe plaats toegewezen in de Maria Regina kerk te Boxtel. Een slinkend aantal parochianen zorgde er echter voor dat deze kerk werd gesloten en uiteindelijk gesloopt in 2002. Het grote raam van Marius de Leeuw belandde bij een slopersbedrijf.

Toen het nieuwe Jeroen Bosch Ziekenhuis te ’s-Hertogenbosch werd gebouwd (bouwperiode van 2007-2011) wilden de ontwerpers van het ziekenhuis een bijzondere plek inruimen voor een nieuwe kapel. De Finse architecte Johanna Kamunen en de Nederlandse architect Bas Molenaar (EGM Architecten) kozen voor een plastische vorm die opvalt tussen de vierkante vormen van het ziekenhuiscomplex. In hun plannen is de kapel gebouwd op een rots, een verwijzing naar Petrus, de apostel op wie de kerk is gegrondvest. Het dak van de kapel bestaat uit vele schubben die verwijzen naar de vis als symbool van Christus (Ichthus). De basisvorm van de kapel groeit als het ware uit de centrale middengang van het ziekenhuis een omsloten binnentuin in, waar een hoge spits oprijst naar de hemel.

Bij toeval stuit het bestuur van de Stichting Vrienden van de Kapel, opgericht om de bouw van de kapel te financieren, op de glas-in-loodramen van Marius de Leeuw die bij een sloper waren opgeslagen om doorverkocht te worden aan verschillende cafés. Het bestuur koopt het raam in 2006 aan. Maar de grote ramen, gedemonteerd in 180 panelen, moeten volledig gereconstrueerd worden. Kunstenares Agnes Bomers, destijds werkzaam bij het Projectbureau Nieuwbouw, wordt gevraagd de losse onderdelen in kaart te brengen en daar waar nodig met hulp van het Glasbewerkings Bedrijf Brabant beschadigingen te restaureren. Aan de hand van vergeelde kleurenfoto’s van de oude Reginakerk in Boxtel en zwart-wit foto’s uit het Stadsarchief ’s-Hertogenbosch kunnen alle panelen weer in de juiste volgorde geplaatst worden. Tegelijkertijd rijst de vraag of je een raam uit een veel grotere kerk mag gebruiken voor een veel kleinere kapel. En zo ja, welk deel gebruik je dan?

Er wordt toestemming gevraagd aan de erven van Marius de Leeuw voor hergebruik en de ontwerpers krijgen de artistieke ruimte om een keuze te maken uit de vele onderwerpen die het raam rijk is. Bas Molenaar en Agnes Bomers besluiten na veel wikken en wegen twee uitsneden te maken uit de twee ramen: De schepping van de aarde en Het oude en nieuwe Jeruzalem. De schepping van de aarde toont de kijker kronkelende rivieren met vissen, zon en zonnestralen, gewassen, regen, een stad aan het water, bloemen en kristallen. Het oude en nieuwe Jeruzalem is opgebouwd uit kleurrijke, abstracte vormen.

Wie de kapelruimte binnentreedt kan links- of rechtsom naar de gebedsruimte die omsloten is door een hoge ronde muur, symbool voor de omarming van de gelovigen. Je loopt dan recht op het grote glaswerk van De Leeuw met het tafereel van de schepping af. Voorin de ruimte bevinden zich het altaar, spreekgestoelte en tabernakel. Het dakgewelf rijst op in asymmetrische bogen die als bij een gordeldier over elkaar schuiven. Licht valt binnen door de smalle stroken glas die de schubben van elkaar scheiden.

Rechts van de ingang betreed je de Mariakapel, waarin zich het raam over het oude en nieuwe Jeruzalem bevindt. De wanden zijn aubergine van kleur waardoor de brandende kaarsen voor het houten Mariabeeld des te meer oplichten in het duister. Het glas in lood verspreidt een warme gloed.

Het is geweldig dat in een tijd waarin kerken worden gesloten er door velen zo hard is gewerkt om deze bijzondere plek van bezinning tot stand te brengen, een plaats waar vele patiënten en hun dierbaren troost kunnen vinden. En waar het grote glas van Marius de Leeuw zijn derde en laatste bestemming heeft gevonden. Agnes Bomers zei tijdens de presentatie van haar reconstructiewerkzaamheden: ‘Elk kunstwerk heeft een engel nodig.’

*******

Marius de Leeuw: De schepping der aarde en Het oude en nieuwe Jeruzalem, 1965, glas in lood, kapel van het Jeroen Bosch Ziekenhuis te ’s-Hertogenbosch.

Marius de Leeuw ('s-Hertogenbosch 1915-2000) verwierf vooral bekendheid met monumentale glas-in-loodramen en wanddecoraties in uiteenlopende technieken. Deze bevinden zich verspreid over Nederland in vele kerken en publieke gebouwen. Zo ontwierp hij glas-in-loodramen voor de kapel behorende bij de Sint Maartenskliniek in Ubbergen en voor de Jozefkerk in Zaandam. De Leeuw vervaardigde daarnaast ook schilderijen, gouaches, tekeningen, aquarellen en grafiek. Hij schilderde veelal mensfiguren, stillevens en abstracte werken. In zijn werk speelt harmonieus kleuronderzoek een hoofdrol. De Leeuw volgde zijn opleidingen aan de School voor Kunst, Techniek en Ambacht in 's-Hertogenbosch, de Academie voor Beeldende Kunsten in Rotterdam en de Rijksakademie van Beeldende Kunsten in Amsterdam, waar hij student was Heinrich Campendonk. In 1947 ontving De Leeuw de Prix de Rome voor monumentale en versierende kunst. Dit raam hangt nu in het Koning Willem I College in 's-Hertogenbosch. In 1953 werd hij docent aan de Koninklijke Academie voor Kunst en Vormgeving in 's-Hertogenbosch. Van 1973 tot aan zijn pensionering in 1980 was hij adjunct-directeur van deze kunstacademie.

Agnes Bomers is beeldend kunstenares en woont in Tilburg. Na haar 1e graads docentenopleiding aan de Academie voor Beeldende Vorming in Tilburg (1982-1987) heeft zij diverse groeps- en solo-exposities gehad. Naast haar vrije werk heeft zij ook een aantal kunstopdrachten uitgevoerd (bronzen putdeksels in de Kerkstraat ’s-Hertogenbosch, roosobjecten in brons en aluminium voor de School voor Uiterlijke Verzorging ROC Eindhoven en 12 wandtapijten voor het Justitieel Complex Koning Willem II in Tilburg). Agnes Bomers is secretaris van de kunstcommissie van het Jeroen Bosch Ziekenhuis in ’s-Hertogenbosch. www.agnesbomers.nl

Paul van Dongen is beeldend kunstenaar. Hij woont en werkt in Tilburg. www.paulvandongen.com

Foto’s 1, 3 en 4 zijn genomen door Annuska Houtappels.

ArtWay beeldmeditatie 11 november 2012