Barlach, Ernst - BM - Marleen Hengelaar

Ernst Barlach: Het fries der luisterenden

Lieve Heer, u zegt ‘ga’ en ik ga

door Marleen Hengelaar-Rookmaaker

In 1934, een jaar voor zijn dood, maakte de Duitse expressionistische beeldhouwer Ernst Barlach een bijzondere reeks beelden: Het fries van de luisterenden, negen beelden van mensen die luisteren. Al luisterend boren zij een bron aan die hun kracht schenkt en leidt op hun weg door het leven. Ze zwerven niet doelloos rond, ze laten zich niet kleinkrijgen, want ze openen zich voor een hogere stem die hen boven henzelf uittilt. Dat kan op verschillende manieren: de dromer (1), de danseres (3), de blinde (4), de wandelaar (5), de gevoelsmens (7) en de verwachtende (9) zijn naar binnen gekeerd, naar de plaats waar hun ziel raakt aan de Geest die in hen woont. De gelovige (2), de pelgrim (6) en de begenadigde (8) richten hun blik naar boven. Allemaal stralen ze kracht uit. Barlach zei zelf: ‘Het zijn allemaal heiligen of mensen van gebed.’

De gelovige

Het eerste dat opvalt als we naar de lange gestalte van de gelovige kijken, zijn de handen die – hoe klungelig ook – uit het keurslijf van de mantel breken. Of ontworstelen ze zich eerder aan een zelfbeschermend pantser? Deze man probeert immers niet met zijn armen en handen zichzelf te beschermen zoals bijna al de anderen doen, maar houdt zijn handen kwetsbaar naar buiten gevouwen. Ze steken als zielige stokjes uit zijn kleed naar buiten, waarmee Barlach hun eigen zwakheid en onmachtigheid nog eens extra lijkt te willen benadrukken. Ze lijken bovendien los te zitten en niet verbonden met zijn lichaam, los van zijn eigen ik met al zijn begeerten en verlangens. Ze geven zich over en openen zich naar boven, ontvankelijk voor wat er dan ook maar ingelegd mag worden.

Met zijn mooie, open en vriendelijke gezicht kijkt de man naar boven. Zijn gelaat is ontspannen en een glimlach speelt om zijn mond. Het is alsof hij een intiem gesprek voert en vol vertrouwen een goede vriend in de ogen kijkt. Zijn blik is vol aandacht omhooggericht, misschien zelfs ietwat verwonderd. Omdat zijn blik beantwoord wordt door ogen die, ook al lijken ze hem door en door te kennen, toch vol liefde op hem neerkijken?

Zijn haren en baard doen denken aan vlammetjes. Het gesprek heeft hem opnieuw in vuur en vlam gezet. Gesterkt en gevoed door liefhebbende woorden wil hij op zijn beurt deze liefde uitdelen. De voeten van de gelovige staan klaar om in actie te komen. Zijn handen strekken zich uit om te zegenen.

*******

Ernst Barlach: ‘De gelovige’, 1934, hoogte 22 cm, onderdeel van Het fries der luisterenden, 1930-1935. Van links naar rechts: de dromer, de gelovige, de danseres, de blinde, de wandelaar, de pelgrim, de gevoelsmens, de begenadigde en de verwachtende.

Ernst Barlach (1870–1938) kwam van Lutherse huize en liet zich inspireren door de christelijke mystiek. Hij was een belangrijke Duitse expressionist. Hij studeerde aan academies in Hamburg, Dresden en Parijs en werkte daarna enige tijd in Florence. In 1906 maakte hij een reis naar Rusland, die door het leed dat hij daar aantrof van grote invloed was. Barlach ontwikkelde hierna zijn kenmerkende stijl: beelden van mensfiguren, met nadruk op het gezicht en de handen, die vaak een innerlijke gesteldheid en sterke emoties uitdrukken. Hij schreef ook acht toneelstukken, een roman en een autobiografie en maakte talrijke tekeningen, houtsneden en litho’s. Hij ontwierp diverse openbare monumenten, met name ter nagedachtenis aan de Eerste Wereldoorlog, en ontving vele onderscheidingen voor zijn werk. www.ernst-barlach-haus.de

Marleen Hengelaar-Rookmaaker is hoofdredacteur van ArtWay.

ArtWay beeldmeditatie 16 juli 2017