ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kunstenaars
Gogh, Vincent van - BM - Jeff Fountain
Vincent van Gogh: Treurende oude man (aan de rand van de eeuwigheid)
Bestemd voor de eeuwigheid
door Jeff Fountain
Vincent van Gogh, een kunstenaar die door de kunstcritici over het algemeen wordt misverstaan, heeft zijn respect voor de Bijbel en Christus nooit achter zich gelaten. Tot aan het eind van zijn leven geloofde hij in een leven na dit leven voor hen die hadden volhard in een leven van geloof. Een vroege litho en een laat schilderij van een oude man zittend met zijn hoofd in zijn handen bij een open haard, beide Treurende oude man (aan de rand van de eeuwigheid) genoemd, doen vermoeden dat dood en onsterfelijkheid de kunstenaar zijn hele leven lang bezighielden.
At Eternity’s Gate (Aan de rand van de eeuwigheid) is ook de titel van een boek van Kathleen Powers Erickson (Eerdmans, 1998) over de geestelijke dimensie van Van Goghs werk. Vaak is gezegd dat hij het christelijk geloof van zijn opvoeding vaarwel zei na een periode van religieus fanatisme als jong volwassene. Kathleen Powers Erickson laat echter zien dat zijn ascetische levenshouding aansloot bij een oude christelijke traditie die zich baseerde op het onderwijs van Jezus zelf, de vita apostolica. Twee boeken uit deze traditie hadden een levenslange invloed op Van Gogh: De Imitatio Christi van Thomas a Kempis en Pilgrim’s Progress van John Bunyan. Hij probeerde deze boeken uit te leven toen hij tussen de arme mijnwerkers in de Borinage in België woonde. Dit bracht hem de uitputting nabij, doordat hij zijn kleren weggaf, op een bed van stro sliep, zijn eten deelde en zijn leven op het spel zette om mijnwerkers te redden.
Toen hij vervolgens door zijn superieuren werd bestempeld als te fanatiek voor zendingswerk, brak Van Gogh met het gevestigde christendom – maar niet met de Bijbel en Christus. Hij ging op zoek naar een synthese tussen zijn geloof en het modernisme. Hij voelde zich aangesproken door Christusachtige figuren in moderne boeken van schrijvers als Emile Zola en Victor Hugo. Deze zoektocht om christendom en modernisme met elkaar te verbinden zien we terug in een werk als Stilleven met Bijbel, waarin hij zijn geloof niet verwerpt zoals velen menen, maar waaruit een blijvend respect spreekt voor de Schrift. Hij ervoer het goddelijke in het aardse zoals in het zaaien en oogsten of in een aardappelmaaltijd. Op basis daarvan zocht Van Gogh naar een manier om het oneindige uit te drukken in het eindige. De transcendente God kwam tot expressie in de zonnebloem die zich richt op de zon of in de nachtelijk sterrenhemel.
Zijn brieven laten ons zijn diepste gedachten kennen over zijn werk, geloof en pelgrimstocht. Zijn geloof bood hem troost en hoop tijdens zijn slopende ziekte. In zijn laatste levensfase ontleende hij zijn onderwerpen aan de gelijkenissen, woorden en daden van Jezus. De symboliek van late werken als De Sterrennacht, Korenveld met kraaien en Treurende oude man (aan de rand van de eeuwigheid) werd geïnspireerd door zijn geloof in een leven na de dood.
In zijn laatste levensjaar schreef hij aan een goede vriend: ‘Het is goed dat je de Bijbel leest. De Bijbel is Christus, want het Oude Testament loopt op hem uit. Christus spreekt als enige filosoof over het eeuwige leven, de oneindigheid van de tijd en het niets van de dood. Christus leefde ingetogen als een groter kunstenaar dan alle andere kunstenaars, als medium levend vlees verkiezend boven marmer, klei en kleur. Deze onvergelijkelijke kunstenaar maakte van levende mensen onsterfelijken.’
De open haard in Treurende oude man (aan de rand van de eeuwigheid) spreekt voor Van Gogh over de vluchtigheid van het mensenleven. Als vlammen die ‘geboren worden, oprijzen, zich verspreiden, uitdoven en elkaar opvolgen,’ is ook het mensenleven: ‘we worden geboren, werken, hebben lief, groeien en verdwijnen.’ Hier zien we een afgetobde, sjofele oude man die door verdriet wordt overmand. Maar de titel van het schilderij geeft aan dat zijn lot geen wormen, maar een eeuwig thuis zal zijn. Hier wordt een ziel afgebeeld die op het punt staat naar huis te gaan en in de dood zijn bevrijding en heil te vinden. Het was een wezenlijk onderdeel van het door de theologie van a Kempis en Bunyan gekleurde geloof van Van Gogh, schrijft Kathleen Powers Erickson, dat het aardse lijden zou overgaan in eeuwige vreugde. Tijdens zijn hele door pijn en lijden getekende leven bleef Van Gogh vasthouden aan een leven na het leven, waarin hij vrede en rust zou vinden.
*******
Vincent van Gogh: At Eternity’s Gate, 1890, olieverf op doek, 80 cm × 64 cm, Kröller-Müller Museum, Otterlo.
Voetnoot: De schrijvers van het recent uitgekomen boek Van Gogh: A life geloven dat Van Gogh waarschijnlijk per ongeluk door twee jongens met een ‘defect’ geweer werd doodgeschoten. De auteurs Steven Naifeh en Gregory White Smith kwamen tot deze conclusie na 10 jaar onderzoek. Men heeft lang gedacht dat hij in een korenveld de hand aan zichzelf sloeg en vervolgens naar de plaatselijke herberg ging om daar te sterven. Volgens de auteurs zegt de plaatselijke bevolking echter dat een paar jongens hem per ongeluk doodschoten, maar dat Van Gogh besloot hen te beschermen door zelf de schuld op zich te nemen. Ze voeren ook aan dat de kogel vanaf de zijkant Van Goghs buik binnendrong en niet recht van voren zoals je zou verwachten bij zelfmoord.
Jeff Fountain is directeur van het Schuman Centre for European Studies (zie www.schumancentre.eu) en woont met zijn vrouw Romkje in Heerde. Hij schrijft iedere week een e-mail blog waarin dit artikel oorspronkelijk verscheen. Hij schrijft om tegen de stroom van het reductionisme in ogen te openen voor het transcendente in de Europese kunst, cultuur en geschiedenis.
ArtWay beeldmeditatie 30 oktober, 2011