Lee, Ida van der - BM - Grady van den Bosch

Ida van der Lee: Namen & Nummers

Een tijdelijk monument voor een oneindig verlies

door Grady van den Bosch

“Ik heb je bij je naam genoemd. Je bent van mij.” Jesaja 43:1

Wanneer je op 4 mei komt aanlopen op het lommerrijke Kastanjeplein in de Oosterparkwijk in Amsterdam, valt direct de serene rust op, terwijl er toch overal activiteiten zijn. Dit is een tijdelijke herdenkingsplek voor de 2800 Joodse mensen die hier woonden tot ze in de Tweede Wereldoorlog werden weggevoerd en vermoord. Kunstenaar Ida van der Lee woonde jarenlang in deze wijk en kwam erachter dat ook in haar huis Joodse mensen woonden die waren weggevoerd. Dit schokte haar en ze bedacht het community-art project Namen & Nummers. Bij een community-art project werkt de kunstenaar samen met een gemeenschap, die er actief aan deelneemt. Namen & Nummers past in het oeuvre van Ida van der Lee, die veel kunstprojecten rond rituelen maakt. Op 4 mei is het Kastanjeplein een zorgvuldig geënsceneerde rituele herdenkingsplek geworden. Het bestaat uit een route met verschillende ‘stations’, waar de paar honderd belangstellenden langs worden geleid. Aan de kastanjebomen hangen grote slingers met proppen papier. Ze staan symbool voor de niet-vertelde verhalen, zoals we het verhaal van Anne Frank wel kennen.

Centraal op het plein ligt een grote plattegrond van de Oosterparkwijk, bestaande uit houten planken. Dit is meteen ook het hart van de herdenking. Aan de ‘straten’ liggen creatief bewerkte houten plankjes met de namen van Joodse slachtoffers, telkens precies waar ze woonden. Elders op het plein, op een van de stations, worden deze naambordjes gemaakt door belangstellende voorbijgangers, buurtbewoners of mensen die speciaal zijn gekomen. Zij hebben aan het begin van de herdenkingsroute uitgesproken dat ze iemand symbolisch thuis willen brengen. Mensen kunnen ervoor kiezen om het bordje sober te houden, als ze bijvoorbeeld uiting willen geven aan het leed, maar zij kunnen het ook juist vrolijk maken, als ze bijvoorbeeld stil willen staan bij het leven van de persoon. Ik was in 2018 een van de begeleiders bij deze tafels. Ik was zeer onder de indruk van de betrokkenheid van de mensen, uiteenlopend in leeftijd en types. Hun motivatie voor de keuze van een naam ontroerde me vaak: “Ik heb mijn oom uitgekozen.” En iemand die vier plankjes had: “Ik wil graag het hele gezin doen.” De mensen kozen een of meerdere namen op het station dat ‘het archief’ heet. De namen staan op lijsten die ontleend zijn aan het digitaal Joods Monument.

Nadat een bordje klaar is, lopen mensen verder naar het volgende station, getekende treinrails die symbool staan voor de reis die de weggevoerde Joodse mensen maakten. De treinrails komen uit bij de centrale plattegrond. Hier leggen de mensen het bordje onder begeleiding op z’n plek. Er klinkt dan een belletje en je zegt er iets bij als: “Ik herdenk ...(naam).” Uit ervaring weet ik dat dit je emotioneel zeer kan raken. Je noemt de naam en brengt de persoon a.h.w. weer thuis.

‘s Avonds verzamelen mensen zich om het stratenmonument en klinkt er passende muziek. Na de twee minuten stilte om 20.00 uur worden er bloemen gelegd op de naambordjes.

Ida van der Lee heeft met dit ‘tijdelijke monument voor een oneindig verlies’, zoals ze het zelf noemt, de anonieme mensen weer een naam en een plek gegeven. Mensen krijgen zo hun waardigheid terug. Ik moest denken aan de tekst uit Jesaja 43:1, waarin God over Israël in nood zegt: “Ik heb je bij je naam genoemd. Je bent van mij” (in verschillende vertalingen staat zelfs ‘geroepen’). God verliest niemand uit het oog. Onze Joodse weggevoerde medemens niet en ook onszelf niet. Zo zijn we gelijkwaardig aan elkaar en wordt er niemand uitgesloten. In het project wordt dit concreet gemaakt door de Joodse medemens bij de naam te noemen, een daad van liefde. Hiermee wordt de dehumanisering die in de Tweede Wereldoorlog plaatsvond omgekeerd. In Jesaja 43 staat ook: “Jij bent zo kostbaar in mijn ogen” en ”Breng mijn zonen terug van verre, mijn dochters van de einden der aarde.” Op haar eigen wijze geeft Ida hier vorm en stem aan. Als kunstenaar heb je de tools om bijzondere en originele wegen te vinden voor herdenking, zodat mensen deze op een nieuwe en diepere manier kunnen ervaren. Namen & Nummers biedt een persoonlijke en intieme beleving.

*******

Namen & Nummers is een meerjarenproject, waaraan telkens ruim 70 vrijwilligers werken. Het is gestart in 2012 en loopt door tot alle Joodse slachtoffers symbolisch zijn thuisgebracht. Verwacht wordt dat dat in 2020 zal zijn. Ook op scholen wordt aan het project gewerkt. De bordjes worden gemaakt van Amsterdams hout, sloophout dat anders zou worden weggegooid. Als het monument klaar is, worden de bordjes aangeboden aan holocaustmusea in binnen- en buitenland. Van de voltooide plattegrond worden foto’s gemaakt, waarmee deze jaarlijks op de herdenkingsplek kan worden uitgelegd. Ida presenteerde het project in 2018 in Israël. 

Ida van der Lee (1961) is kunstenaar in Amsterdam. Zij volgde de studie Autonome Vormgeving aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht (HKU) en studeerde in 1995 af. Voorheen werkte Ida als verpleegkundige. Haar specialiteit is rituelen en community-art, zoals de projecten Testament Ongekend en Allerzielen Alom. Een van haar motivaties is de waardes van de kerk afstoffen. En ook wil ze met haar kunst aandacht geven aan dat wat er niet mag zijn. Ida: “Ik ontwerp rituelen om wat er niet mag zijn, wat taboe is of pijnlijk, lichter te maken. Zo begeleid ik groepen – oud en jong – bij het herdenken, verwerken of vieren van emotionele gebeurtenissen en processen.” “Met de rituelen die ik ontwerp komen existentiële verhalen boven water en krijgen ze vorm.” www.idavanderlee.nl

Grady van den Bosch is Master of Education in Arts. Zij werkt vanuit haar eigen bedrijf Studio Grady Art & Arteducation als kunsteducator en kunstenaar en is actief in verschillende lokale en landelijke werkgroepen op het gebied van kunst in de kerk. www.gradyvandenbosch.nl

Bronnen: Website Namen & Nummers, website Ida van der Lee, e-mails Ida van der Lee, deelname aan Namen & Nummers, eigen ervaring. Foto’s: Grady van den Bosch.

ArtWay beeldmeditatie 28 april 2019