Duitsland: de Heilig-Geist-Kirche, Emmerich

De Heilig-Geist-Kirche in Emmerich

Onder de vleugels van de Geest

door Marleen Hengelaar-Rookmaaker

Wie een kerk-architectonisch voorbeeld wil zien van een compromisloze maar ook gelovige toepassing van de in de jaren ’60 verworven vrijheden van het Tweede Vaticaans Concilie, zou eens een kijkje kunnen nemen in het Duitse Emmerich. Hier is gezocht naar een eigentijds ontwerp dat middenin de eigen tijd staat en tegelijkertijd tegemoetkomt aan de behoeften van de laat 20e-eeuwse gelovige.

Emmerich lijkt een bescheiden Duits provinciestadje, maar een vluchtige topografische beschouwing maakt meteen duidelijk dat het hart van de Europese geschiedenis hier altijd heeft geklopt. Een bezoek aan de romaanse St. Martinuskirche aan de oever van de Rijn prikkelt het historisch gevoel, ook al treffen we ook hier in de kerkinrichting opmerkelijk veel eigentijdse details. Maar de echte schat van Emmerich ligt in de nieuwbouwwijk Leegmeer. Hier ontstond aan een driesprong de Heilig-Geist-Kirche die op Pinksteren 1966 werd ingewijd. Aan de bouw ging een internationale prijsvraag vooraf, waarbij Georg Dieter Baumewerd uit Münster als winnende architect uit de bus kwam.

Een plein vol platanen scheidt de kerk van de weg en dempt de grijsheid van de betonnen structuur. Boven de bomen steken ramen uit die het open karakter van de kerk onderstrepen en zo een tegenwicht vormen voor het afschermende karakter van de massieve muren. De wirwar aan compartimenten, daken en pilaren geven het gebouw iets grilligs en ongrijpbaars, terwijl de gelijkvormigheid van de betonnen toren, fontein, pilaren en de her en der rondom de kerk geplaatste palen voor de nodige eenheid zorgt. De daken trekken de aandacht doordat ze nu weer ogen als vleugels, dan weer als ontvangende handen of opgeheven armen – een rijk betekenisgevend element. 

Na binnenkomst komt men terecht onder zes paddenstoeldaken die de ruimte in vieren delen (drie gelijkzijdige driehoeken en een binnendriehoek). Zo doet de kerk decentraal aan. Maar het effect van deze reuzenpaddenstoelen, waarin je in een echo op de daken ook hier handen of vleugels kunt zien, is er vooral een van geborgenheid: knusse daken waaronder het goed schuilen is. Middenin de kerk staat het altaar dat naar de instructies van het Tweede Vaticaans Concilie verdeeld is in een broodaltaar met ervoor een kandelaar van wijnranken, en een woordaltaar met ervoor een verbeelding van de tabernakel. De tabernakel is van de edelsmid Wilhelm Polder. De gemeente schonk, heel toepasselijk, het zilver.

De grote blikvanger in de kerk is echter het zeven meter hoge en negen meter brede kruis van de hand van Waldemar Kuhn. Daar het kruis een collage is van metalen afval, draagt het de naam ‘Het schrootkruis’. Het is zowel een kruis als een kruisiging, want in de kruisvorm valt ook iets van een menselijke gestalte te ontdekken. Deze Jezus van schroot en afval spreidt zijn armen breed uit om allen te verwelkomen die verworpen of van hun waardigheid beroofd zijn, Hij was immers ook een verworpene. Het is een gekruisigde die zich vereenzelvigt met de gebrokenheid van de wereld en de gebrokenen van hart. Zoals een bezoeker getuigde: ‘Dit kruis is werkelijk sterk genoeg om al mijn boosheid en rottigheid op zich te nemen.’

Wie plaatsneemt op een van de banken om zich over te geven aan de meditatieve werking van de ruimte, wordt ook de machtige muurschilderingen gewaar die de bezoeker rondom omgeven. Ze zijn abstract, zwart, wit en blauw van kleur, waarbij het blauw naar de voorkant van de kerk toe steeds meer overheerst en intenser wordt, alsof het blauw van de hemel het zwart van de zonde steeds meer overwint. Fred Thieler maakte deze schilderingen van in totaal 640 vierkante meter in zes weken samen met zijn studenten.

Toen de kerk naar katholiek gebruik tot slot gewijd moest worden, had de gemeente een opwindende en vruchtbare tijd achter de rug. Doordat de kerkleiding de hele gemeente, jong en oud, bij de kerkbouw had betrokken, had men het bouwproces intens meebeleefd en was het revolutionaire ontwerp toch iets van henzelf geworden. Men getuigde ervan de leiding van heilige Geest, de Creator Spiritus, tijdens het bouwproces op bijzondere wijze te hebben ervaren. “Er kwam,” zo vertelt deken Rogmans, “zoveel ‘Geeststroming’ in de gemeente los dat de kerk slechts kon worden gewijd aan de Heilige Geest.”

*******

Een uitgebreide beschrijving van de kerk is te vinden op www.kirchenrundgang.heilig-geist-emmerich.de. Daar staat ook informatie over de sleutel van de kerk, als u de kerk mocht willen bezichtigen.

Marleen Hengelaar-Rookmaaker is hoofdredacteur van ArtWay.

ArtWay beeldmeditatie Pinksteren 2016