ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kerk en kunst -> Materiaal voor kerkelijk gebruik
Advent - Advent in beeld
Advent in beeld
door Janneke de Leeuw
Kinderen stoppen een kussen onder hun kleren en spelen de zwangere Maria, zoekend naar een plek in de herberg. Is er een duidelijker beeld om ‘verwachting’ uit te beelden? Zo doe je dat in deze advents- en kersttijd. En twee zwangere vrouwen: hoe kun je die laten zien?
De Pont in Tilburg is een verrassend museum. Sinds 1992 is in een voormalige wolspinnerij een ruime collectie hedendaagse kunst te zien. Door enerzijds de ruime fabriekshal en de intiemere wolhokken intact te laten en anderzijds het gebouw een moderne lichte uitstraling te geven, is het een plaats geworden waar ook grote en onverwachte kunstuitingen getoond kunnen worden. Een van die kunstwerken is The Greeting (1995) van Bill Viola.
45 Seconden
Op een groot, bijna wandvullend videoscherm (282 x 242 cm) zie je twee vrouwen vertrouwelijk met elkaar in gesprek. De ene vrouw is al wat ouder. Je kunt ze niet verstaan. De wind laat de kleurige gewaden van de vrouwen bewegen. Plotseling verschijnt er een derde vrouw, jong en gekleed in een bijna lichtgevende oranje jurk. Ze is duidelijk zwanger. De eerste jongere vrouw raakt even helemaal op de achtergrond als de andere twee elkaar hartelijk omhelzen. Op dat moment neemt de wind sterk toe. Het harde geluid daarvan en het heftige gewapper van de kleding doet je beseffen dat er iets bijzonders aan de hand is. Even later zwakt deze dramatiek af en hebben ook de beide jonge vrouwen contact.
45 Seconden
Op een groot, bijna wandvullend videoscherm (282 x 242 cm) zie je twee vrouwen vertrouwelijk met elkaar in gesprek. De ene vrouw is al wat ouder. Je kunt ze niet verstaan. De wind laat de kleurige gewaden van de vrouwen bewegen. Plotseling verschijnt er een derde vrouw, jong en gekleed in een bijna lichtgevende oranje jurk. Ze is duidelijk zwanger. De eerste jongere vrouw raakt even helemaal op de achtergrond als de andere twee elkaar hartelijk omhelzen. Op dat moment neemt de wind sterk toe. Het harde geluid daarvan en het heftige gewapper van de kleding doet je beseffen dat er iets bijzonders aan de hand is. Even later zwakt deze dramatiek af en hebben ook de beide jonge vrouwen contact.
Het is een gebeurtenis die in deze video van 45 seconden vertraagd is naar maar liefst tien minuten. Steeds als de video afgelopen is, wordt hij herhaald. Wat heeft dit te betekenen? Bill Viola (VS, 1951) is een kunstenaar die aan het einde van de vorige eeuw de videokunst een opmerkelijke artistieke ontwikkeling heeft laten doormaken. Zijn video-opnames laten niet zozeer zien wat er te zíen is, maar vooral wat er gedácht wordt. Ze brengen een gedachtenstroom op gang en zetten aan tot bezinning. In deze tijd geen overbodige luxe. In plaats van door te hollen naar de kerstdagen, kunnen we stilstaan bij de betekenis van advent.
Expressie
De ontmoeting van de drie vrouwen is zo geregisseerd en gedramatiseerd dat elk gebaar en elke gezichtsuitdrukking wordt uitvergroot en een expressieve lading krijgt. Zeker als je weet waar het over gaat. Het onderwerp, de plaats en de heldere kleuren, de kleding en de compositie, het is helemaal geïnspireerd op een schilderij uit de zestiende eeuw: De Visitatie (1528-1530), de ontmoeting tussen Maria en Elisabet, van Jacopo da Pontormo. Zo wordt het duidelijk om wie het in de video gaat. Maria, in verwachting van Jezus, komt op bezoek bij Elisabet die op hoge leeftijd zwanger is en moeder zal worden van Johannes de Doper. Tijdens de begroeting wordt Elisabet vervuld met de heilige Geest en roept uit: ’De meest gezegende ben je van alle vrouwen, en gezegend is het kind dat je draagt.’ Daarna laat Maria een lofdicht horen: ‘Mijn ziel maakt groot de Heer’. Dit bijzondere moment is hier vastgelegd.
Speciale taak
Pontormo’s schilderij hangt in een kerk in Carmignano (Italië). Ook hij heeft de dramatiek vergroot door zijn compositie: twee vrouwen die elkaar indringend aankijken, die beseffen dat ze van God een speciale taak hebben gekregen. De stijl van het zgn. maniërisme, waarin het realisme plaatsmaakt voor een meer onaardse aanpak (let er bijvoorbeeld op hoe de vrouwen op hun tenen staan), werkt ook aan die beleving mee. De manier waarop hij zijn onderwerp weergaf was nieuw, het onderwerp zelf niet. ‘Visitaties’ zijn de eeuwen door geschilderd, gebeeldhouwd of vastgelegd in glas-in-lood voorstellingen. Aan de manier waarop is af te lezen hoe er in de loop van de tijd over de verhouding tussen God en mens is gedacht. Wie geïnteresseerd is in de oude kerkgeschiedenis, kan niet om de kunstgeschiedenis heen.
Zwangere vrouwen
In de vijfde eeuw neemt de interesse in het levensverhaal van Jezus toe. Het thema van de menswording van God wordt dan belangrijk en daarmee de plaats die Maria krijgt toegewezen. Het beeld van de twee zwangere vrouwen die elkaar ontmoeten wordt in die jaren toegevoegd aan de bestaande voorstellingen. In de Westerse kerk staan de twee vrouwen tegenover elkaar, in de Oosterse omarmen ze elkaar. Op een sarcofaag uit Ravenna (zesde eeuw) zie je hoe Maria en Elisabet op het punt staan elkaar innig te begroeten. In de elfde eeuw lijken de gebeeldhouwde visitaties in de portalen van de bedevaartskerken hun bezoekers voor een keuze te stellen. Zij staan aan de goede kant, bij afbeeldingen die liefde en zuiverheid verbeelden. Aan de andere kant van het portaal zie je de personificaties van slechte zaken: gierigheid, wellust en hebzucht.
Waar ga je voor? In beroemde kathedralen zoals in Reims en Chartres is de visitatie een onderdeel van een reeks die het hele verhaal vertelt. In het westportaal van de kerk van Chartres (rond 1145) staan Maria en Elisabet dicht bij elkaar, hun handen hebben ze op elkaar gelegd. Steeds wordt de band tussen de vrouwen benadrukt door het bijzondere dat ze delen, maar de aandacht gaat vooral naar Maria uit. Op De Visitatie van Rogier van der Weyden (ong.1445) buigt Elisabet licht door de knieën. Maria’s kind, daar gaat het om. Elisabets kind mag zijn voorloper zijn. Die voorloper zal eens vertwijfeld onze vragen samenvatten: ‘Bent u het die komen zou of hebben wij een ander te verwachten?’ In Lucas 1, als ongeboren kind, weet hij wel zeker wie er voor hem staat en springt hij van vreugde op in Elisabets schoot. Maria’s kind is er al. Het is een ontmoeten en uitzien tegelijk. In Chartres kun je dat ook zien. Daar heeft de visitatie een plaats gekregen in het portaal dat als grote thema ‘De wederkomst’ heeft. De verwachting is een onderwerp dat actueel blijft. Wachten op de begroeting van de Heer naar wie je uitgezien hebt.
Expressie
De ontmoeting van de drie vrouwen is zo geregisseerd en gedramatiseerd dat elk gebaar en elke gezichtsuitdrukking wordt uitvergroot en een expressieve lading krijgt. Zeker als je weet waar het over gaat. Het onderwerp, de plaats en de heldere kleuren, de kleding en de compositie, het is helemaal geïnspireerd op een schilderij uit de zestiende eeuw: De Visitatie (1528-1530), de ontmoeting tussen Maria en Elisabet, van Jacopo da Pontormo. Zo wordt het duidelijk om wie het in de video gaat. Maria, in verwachting van Jezus, komt op bezoek bij Elisabet die op hoge leeftijd zwanger is en moeder zal worden van Johannes de Doper. Tijdens de begroeting wordt Elisabet vervuld met de heilige Geest en roept uit: ’De meest gezegende ben je van alle vrouwen, en gezegend is het kind dat je draagt.’ Daarna laat Maria een lofdicht horen: ‘Mijn ziel maakt groot de Heer’. Dit bijzondere moment is hier vastgelegd.
Speciale taak
Pontormo’s schilderij hangt in een kerk in Carmignano (Italië). Ook hij heeft de dramatiek vergroot door zijn compositie: twee vrouwen die elkaar indringend aankijken, die beseffen dat ze van God een speciale taak hebben gekregen. De stijl van het zgn. maniërisme, waarin het realisme plaatsmaakt voor een meer onaardse aanpak (let er bijvoorbeeld op hoe de vrouwen op hun tenen staan), werkt ook aan die beleving mee. De manier waarop hij zijn onderwerp weergaf was nieuw, het onderwerp zelf niet. ‘Visitaties’ zijn de eeuwen door geschilderd, gebeeldhouwd of vastgelegd in glas-in-lood voorstellingen. Aan de manier waarop is af te lezen hoe er in de loop van de tijd over de verhouding tussen God en mens is gedacht. Wie geïnteresseerd is in de oude kerkgeschiedenis, kan niet om de kunstgeschiedenis heen.
Zwangere vrouwen
In de vijfde eeuw neemt de interesse in het levensverhaal van Jezus toe. Het thema van de menswording van God wordt dan belangrijk en daarmee de plaats die Maria krijgt toegewezen. Het beeld van de twee zwangere vrouwen die elkaar ontmoeten wordt in die jaren toegevoegd aan de bestaande voorstellingen. In de Westerse kerk staan de twee vrouwen tegenover elkaar, in de Oosterse omarmen ze elkaar. Op een sarcofaag uit Ravenna (zesde eeuw) zie je hoe Maria en Elisabet op het punt staan elkaar innig te begroeten. In de elfde eeuw lijken de gebeeldhouwde visitaties in de portalen van de bedevaartskerken hun bezoekers voor een keuze te stellen. Zij staan aan de goede kant, bij afbeeldingen die liefde en zuiverheid verbeelden. Aan de andere kant van het portaal zie je de personificaties van slechte zaken: gierigheid, wellust en hebzucht.
Waar ga je voor? In beroemde kathedralen zoals in Reims en Chartres is de visitatie een onderdeel van een reeks die het hele verhaal vertelt. In het westportaal van de kerk van Chartres (rond 1145) staan Maria en Elisabet dicht bij elkaar, hun handen hebben ze op elkaar gelegd. Steeds wordt de band tussen de vrouwen benadrukt door het bijzondere dat ze delen, maar de aandacht gaat vooral naar Maria uit. Op De Visitatie van Rogier van der Weyden (ong.1445) buigt Elisabet licht door de knieën. Maria’s kind, daar gaat het om. Elisabets kind mag zijn voorloper zijn. Die voorloper zal eens vertwijfeld onze vragen samenvatten: ‘Bent u het die komen zou of hebben wij een ander te verwachten?’ In Lucas 1, als ongeboren kind, weet hij wel zeker wie er voor hem staat en springt hij van vreugde op in Elisabets schoot. Maria’s kind is er al. Het is een ontmoeten en uitzien tegelijk. In Chartres kun je dat ook zien. Daar heeft de visitatie een plaats gekregen in het portaal dat als grote thema ‘De wederkomst’ heeft. De verwachting is een onderwerp dat actueel blijft. Wachten op de begroeting van de Heer naar wie je uitgezien hebt.
Bill Viola heeft zijn video op de Biënnale van Venetië in 1995 gepresenteerd als deel van de serie Buried Secrets. De vreugde van The Greeting heeft daar een tegenhanger gekregen in beelden van hedendaagse gruwelijkheden. Kies dan het goede, lijkt het de beeldhouwwerken uit de Middeleeuwen na te zeggen. Eeuwenoude woorden verbeeld met nieuwe middelen. Voor mensen van deze tijd.
Literatuur en illustraties:
Peter van Dael, De verbeelding van het woord 2, De Middeleeuwen (600-1500), Kampen, 2003.
Hugh Honour en John Fleming, Algemene Kunstgeschiedenis, 10e druk, Amsterdam, 2000.
Gerard Wellen, De verbeelding van het Woord 1, De oudchristelijke wereld (200-600), Baarn, 1999.
Literatuur en illustraties:
Peter van Dael, De verbeelding van het woord 2, De Middeleeuwen (600-1500), Kampen, 2003.
Hugh Honour en John Fleming, Algemene Kunstgeschiedenis, 10e druk, Amsterdam, 2000.
Gerard Wellen, De verbeelding van het Woord 1, De oudchristelijke wereld (200-600), Baarn, 1999.
Gepubliceerd in Opbouw, 2006.