Heilige Driehoek Biënnale 2023 - Wessel Stoker

TENTOONSTELLING: GELOOF

De Heilige Driehoek Biënnale in Oosterhout, 3 juni t/m 16 juli 2023

door Wessel Stoker

Deze tentoonstelling wordt gehouden op het terrein van de Heilige Driehoek van de kloosters Sint-Catharinadal, Onze Lieve Vrouwe Abdij en Sint Paulusabdij in Oosterhout. Nadat in voorgaande jaren de thema’s ‘Liefde’ en ‘Hoop’ werden verbeeld is nu ‘Geloof’ aan de beurt. De kunstwerken in deze niet-museale tentoonstelling vormen vaak een indrukwekkende samenhang met de plek die door haar natuur en kloosters een sfeer van verstilling ademt.

Ghada Amer: Love Grave, 2003-2023 © Peter Cox

Bij een ontmoeting met beeldende kunst in musea en op tentoonstellingen word je soms bij de eerste indruk al direct getroffen door een werk. Dat overkwam mij hier bijvoorbeeld bij LOVE GRAVE van Ghada Amer. Op de foto uit de catalogus zie je alleen het woord LOVE op het grasveld. Niets bijzonders, denk je. Een schok kreeg ik bij het zien van het werk zelf: het woord ‘liefde’ is uitgegraven op grafdiepte waardoor de betekenis van het woord liefde geconfronteerd wordt met vers gedolven graven. In de context van de Heilige Driehoek staat voor mij het woord liefde voor God (‘God is liefde’, 1 Joh. 4:8) en is daarmee in felle tegenspraak met onze wereld van oorlog (Oekraïne en elders) en onze omgang met de aarde die we aan het kapot maken zijn.

Frank Havermans: Poortbrug, 2023 © Peter Cox

Frank Havermans Poortbrug trof me door de speelse verbinding met de concrete plaats ervan. De brug is geplaatst in de kloostermuur van de Onze Lieve Vrouwe Abdij waar de zusters in het verleden kozen voor een leven als slotzuster en alleen van achter een hekwerk contact hadden met de buitenwereld. Door het spel van licht en donker en van begrenzing en overbrugging zegt het kunstwerk niet alleen wat over de plaats van kloosters in de samenleving, maar breder over geloof en de openbare samenleving. Door over de brug heen te lopen of beter er doorheen te gaan, word je deel van het kunstwerk en daarmee van de problematiek die het oproept.

Het opgenomen worden in het kunstwerk kun je ook ondergaan in Obscùlta – Luister van Elise ’t Hart. Zij gebruikt het quarantainehuisje waar zusters met tbc werden afgezonderd. Binnen het huisje, afgezonderd van anderen, zijn er de geluiden van een dag in de abdij te horen. Ook de Lichtkapel van Ine Vermee vlakbij de Sint Paulusabdij kun je binnengaan maar dat geeft een heel andere ervaring dan die van Obscùlta – Luister. De kapel is zo gemaakt dat binnenin de ovaal gevormde kapel het contact met buiten aanwezig blijft, dankzij het licht dat de lamellen doorlaten en het contact met ‘boven’ door de open bovenkant van de kapel. Je kunt ook naar de Boomtenten van Dré Wapenaar klimmen die aan een boom lijken geplakt te zijn, en er binnengaan. De catalogus wijst hier op het ‘spanningsveld tussen publiek en privédomein’, overtuigender lijkt me in deze context van ‘Geloof’ een verwijzing naar de hermitages van takken bevestigd aan de rotsen in de Meteora in Griekenland.  

David Bade, Zondebok, Badevaart, 2023 © Peter Cox

David Bade speelt lichtvoetig met zijn Badevaart in op de context van de Heilige Driehoek door de ruimtes tussen de boomstammen aan weerszijden van een pad op te vatten als de zij-nissen van een kerk, waarin gelovigen een kaars kunnen opsteken of langs de staties van Jezus’ kruisweg kunnen lopen. De kunstenaar nodigt de mensen uit in te gaan op thema’s ontleend aan de officiële staties. Zo maakte Bade, die werkt met gebruikte en afgedankte materialen, van een oude wipwap een beeld over ons eigentijdse streven naar balans. Met een oud turntoestel stelt hij de grenzen aan onze vergevingsgezindheid op de proef.

De meeste kunstenaars maken hun werk heel passend bij de Heilige Driehoek. De foto’s van Piet den Blanken documenteren de onderkant van de samenleving en geven daarmee, zoals Jezus deed, aandacht aan de marginalen. Folkert de Jong doet dat ook met zijn werk Pleurants, levensgrote rouwende figuren gemaakt voor de overledenen die in eenzaamheid zijn gestorven. ‘De gedachte dat er niemand is die zich bekommert om je lot is iets wat ik kenmerkend vind voor deze tijdgeest,’ aldus de kunstenaar.

Op een ander geloofsthema wijst de indrukwekkende film Djo van Laura Henno. Ze filmde in de Hauts de Mayotte op de Comoren (gelegen in de Indische Oceaan) een moslim man, Smogi geheten, die een bijzondere band heeft met de natuur, met de kracht van de elementen en met honden. Ze legt het moment vast waarop de moslimoproep tot gebed samenvalt met zijn animistische hereniging met de natuur. Smogi’s band met de honden deed me denken aan de bekende performance van Joseph Beuys met de coyote (1974).

De curatoren van deze tentoonstelling hadden in de catalogus meer verdieping kunnen aanbrengen door vanuit het thema Geloof te wijzen op een dialoog-in-beelden over hoe verschillende geloven omgaan met de natuur. Die dialoog-in-beelden is er wel degelijk maar blijft wat verborgen. Er is verwantschap tussen Smogi en Franciscus van Assisi met zijn Zonnelied. Zou je hier ook niet kunnen verwijzen naar het werk Carduelis carduelis van Rudy J. Luijters dat rijk is aan symboliek? Het werk toont volgens de catalogus een bloemrijk paradijsje van kaardenbollen en van éénjarige zomerbloeiers als de slaapbol en gele mosterd. Deze planten bevorderen meer beweging van vlinders, bijen enz. En daarmee ook van vogels die er voedsel gaan zoeken. In dat opzicht vat ik het werk in de huidige context van de  klimaatcrisis op als een voorbeeld van ecologische kunst, maar het heeft meer lagen. De kunstenaar hoopt dat ook de distelvink langskomt die met zijn rode kopje in de schilderkunst symbool staat voor de kruisdood van Christus. Het vogeltje zou een doorn uit het voorhoofd van de kruis-dragende Christus hebben getrokken.

Er liggen meer verborgen mogelijkheden die het thema Geloof biedt om verbanden tussen de kunstwerken aan te wijzen. De fotograaf Marwan Bassiouni maakte voor de kloostergang van de Sint Paulusabdij de serie New Western Views. De serie betreft letterlijk uitzichten vanuit moskeeën op hun buitenwereld zoals een buitenwijk, een spoorbrug of een stadspark. Dat is interessant, maar kunst overstijgt het eenzinnige van een foto vanuit een moskee op de buitenwereld. De catalogus stelt dat door de heldere en gebalanceerde compositie ‘de religieuze binnenwereld en de West-Europese buitenwereld als vanzelfsprekend naast elkaar bestaan.’ Is deze opmerking een aansporing om verder te vragen? Je kunt je dan afvragen hoe de relatie islam en de publieke wereld is. Is dat een zaak van verschil tussen heilig en profaan zoals bij katholieken of juist niet zoals bij protestanten voor wie het gaat om de heiliging van de wereld, van het gewone? Hennno’s Djo en Bassiouni’s New Western Views geven, elk op eigen wijze, aanleiding tot een dialoog-in-beelden tussen islam en christendom maar dat komt in de tentoonstelling te weinig uit de verf.

Geloof is een meerduidig begrip en heeft verschillende maar wel met elkaar verwante betekenissen. Het uitgangspunt is Paulus’ woord over geloof, hoop en liefde (1 Cor. 13:13; 1 Thess. 1:3; 1 Thess. 5:8). Geloof betreft bij Paulus de christelijke boodschap voor waarachtig houden en vertrouwen hebben in God. Je kunt dit zoals de curatoren doen veralgemeniseren tot ‘vertrouwen en overtuiging’, met vertrouwen in het leven staan en het hebben van een overtuiging. Dat heeft het nadeel dat je zo ook werken in de tentoonstelling hebt zoals het ruimtevaartuig Juno van Rick van Meel dat moeilijk te verbinden is met het thema van de tentoonstelling. Datzelfde geldt volgens mij ook van de Logica voor de illusie, een waarnemingsexperiment van Loek Grootjans dat als een vreemde eend in de bijt hangt in het centrale gedeelte van de Sint Paulusabdij.

Verbreding van de term Geloof is op zich nodig voor deze tentoonstelling gezien de andere context waarin Paulus de term geloof (naast hoop en liefde) destijds in zijn brieven gebruikte voor zijn adressanten. Juist in onze levensbeschouwelijk plurale samenleving is een gesprek tussen seculier en religieus geloven zinnig. Daartoe geeft deze tentoonstelling een bijdrage door geloof (ruim opgevat) en kunst met elkaar te verbinden. De tentoonstelling laat zien dat kunst met dezelfde levensvragen bezig is als geloof. Een spannende vraag is dan wel wat een dialoog-in-beelden oplevert in onderscheid van een dialoog-in-woorden tussen religies en levensbeschouwingen. In ieder geval spreekt een beeld vaak anders dan woorden –de poëzie en de roman uitgezonderd – direct tot de hele mens, ook tot zijn emoties en hart. Daarvan laat deze tentoonstelling tal van voorbeelden zien.

Ik kijk uit naar een volgende editie van Heilige Driehoek Biënnale, want kunst en religie zijn elkaars zusters, soms twistend maar wel beide op zoek naar de diepte van het leven.

*******

Prof. Dr. Wessel Stoker (em.) doceerde esthetica en godsdienstfilosofie aan de Vrije Universiteit Amsterdam.