Kunstenaars

Herfst, Roel - Aniko Ouweneel

Woord in beeld in het werk van Roel Herfst

door Aniko Ouweneel-Tóth

In de kunstgeschiedenis treft men al heel vroeg voorbeelden van verbinding van tekst en beeld. Denk aan vergulde middeleeuwse manuscripten of aan de islamitische kalligrafie, een vorm van beeldtekst die is ontstaan in het Arabisch, Perzisch, Ottomaans en zelfs in het Indiaas, omdat de Islam figuratieve weergave verbiedt.

Het grootschalige gebruik van letters en woorden in afbeeldingen begon echter pas in de 20^ste eeuw in de westerse kunst. De surrealist René Magritte schreef ‘Ceci n’est pas une pipe’ (Dit is niet een pijp) op zijn schilderij van een pijp, dat officieel ‘La Trahison des Images’ (Het verraad van de afbeeldingen) heette. Magritte verraste de kijker  en deed ons beseffen hoe wij mensen omgaan met de werkelijkheid door haar indirect te beschrijven of te verbeelden. Sindsdien vormt het tekst- of lettergebruik een belangrijk onderdeel van beeldende kunst.

Ook de kubist Georges Braque verwerkte letters in zijn schilderijen en vanaf de jaren ’60 deed een snel groeiende groep kunstenaars dat op zeer veelzijdige, vaak slimme en activistische manieren. Dit maakt een beeld ook toegankelijker. Hieronder heb ik een welbekend en prikkelend voorbeeld geplaatst, de installatie The True Artist Helps the World  by Revealing Mystic Truths van Bruce Nauman uit 1967, uitgevoerd met reclameachtig neonlicht.

Roel Herfst is een Nederlandse kunstenaar die mystieke waarheden in woorden verbeeldt. Ik raakte gefascineerd door zijn woord-beeldwerken, waarin hij een eigen techniek en stijl laat zien. Met rotringpennen, kleurpotlood of aquarel beoefent hij al jaren deze vorm van beeldende kunst. Zijn inspiratiebron is vooral de Bijbel, in lijn met zijn protestantse achtergrond waarin het woord centraal staat in het leven van de gelovige. In deze traditie is de afgelopen decennia de interesse in beelden gestaag toegenomen. In zijn geval gaat het om het vangen van het aloude, gerespecteerde Woord in een beeld dat zelf weer bestaat uit woorden. Roel Herfst licht zijn werkwijze als volgt toe:

Tijdens het werken aan een beeld houdt het denken in woorden immers niet op. Waarom zouden de woorden die je fascineren niet in het beeld visueel aanwezig mogen zijn? Maar het is duidelijk dat het lezen van een tekst iets anders is dan het kijken naar een beeld. Bij het gebruik van woorden (of hele stukken tekst) moet je ervoor zorgen dat de eerste reactie van de beschouwer niet het lezen van de tekst is, maar het geboeid zijn door de visuele ervaring van de totaliteit.

Toch is de inhoud van de woorden van wezenlijk belang. Je kunt het vergelijken met het zingen van een tekst uit bijvoorbeeld de Messiah van Händel. Zelfs als je de woorden maar voor een klein deel zou kunnen verstaan is de noodzaak van het gebruik van juist deze tekst voor iedereen duidelijk. Zoals hier sprake is van een symbiose van muziek en (gezongen) woorden, streef ik naar een symbiose van beeld en (geschreven) woorden.

Zo werkt het ook met zijn tekeningen. Iedere tekening biedt een andere visuele ervaring, waardoor de kijker naar de woorden wordt toegetrokken. De harmonie van de compositie en de kleuren raken je en omdat zij krachtig vervlochten zijn met de tekst, begin je deze meteen te ontcijferen. Je hebt de neiging de geschriften als een gedicht – soms zelfs hardop – voor te lezen. Zo wordt de inhoud op een bepaalde manier versterkt, alsof zij zichzelf uit en ‘vanzelf spreekt’.

Zijn eigen beeldtaal met herkenbare vormen, kleuren en composities is duidelijk te herkennen in een aantal werken rondom het thema opstanding. De kunstenaar tekent groot formaat handgeschepte papiervellen vol (rond de 70 x 150 cm). Ze roepen ontzag op voor zijn minutieuze materiaalgebruik, zijn geduld en concentratie.

Ik ben de opstanding en het leven (Johannes 11:25) is een met goudfolie bedekt en rijkelijk beschreven werk dat je tegemoet schittert. Het grote kruis vol met woorden en veel goud eromheen heeft iets van een moderne protestantse monstrans. Indrukwekkend en toch eenvoudig en woordgericht. Je vergeet het niet snel.

In het boek Ezechiël (hoofdstuk 37) spreekt de profeet over een visioen, een dal vol dorre beenderen die door de kracht van Gods woorden, uitgesproken door Ezechiël, tot leven zullen komen. Het proces van rond het dal lopen, de woorden uitspreken en het begin van het effect daarvan is door Roel Herfst verbeeld in het volgende kunstwerk. Het heeft iets betoverends, net als het uitspreken van profetische woorden. Als je voor het grote kunstwerk staat, word je erin getrokken. Het laat een circulaire beweging zien in het donker rond de botten, die vervolgens van binnenuit tot leven worden geblazen door de kracht van het woord en het overwinnend licht. Een heel letterlijke, met skeletstukjes en woorden gevulde uitbeelding van levenskracht – het proces van de scheppende kracht van woorden in beeld.

 

 

Deze grote tekeningen zijn verhullend en verklarend tegelijkertijd. Het beeld verhult de tekst en de tekst verklaart het beeld. Het blijft een aantrekkelijke puzzel dat zich stukje bij beetje laat ontdekken. De kunstenaar is zo geïnspireerd door de kracht van woorden dat hij niet anders kan dan zijn impressie op papier uit te drukken. Ik kan mij voorstellen dat zijn werkwijze maakt dat hij de woorden nog meer verinnerlijkt dan al het geval was. De kleuren en de compositie helpen zijn statement te maken.

In het onderstaande tweeluik over het boek Job belicht hij de voor hem belangrijkste zinnen uit de ruim 3000 jaar oude tekst. In de duistere tijden die Job moet doormaken blijft er een hoopgevende lichte groene schacht, zoals de weg naar edelmetaal in een mijn: ‘Want er is voor het zilver een vindplek, een plaats voor het goud dat ze louteren. IJzer wordt aan het stof ontnomen, uit gesteente wordt koper gegoten. Een grens heeft men gesteld aan het duister en tot aan het einde van alles doorvorst men, gesteente van lichtloosheid en schaduw des doods.’ (Job 28:1 t/m 11 in de Naardense Bijbel.)

Er is een grens aan de duisternis. Uiteindelijk wordt de mens gelouterd en breekt het licht door – hier lichtgroen, de kleur van hoop, groei en nieuw leven – lijkt de kunstenaar hiermee te communiceren.

In zijn verbeelding van het tweede deel van Job 28:12 t/m 28 en een stukje van Job 29 (ook uit de Naardense Bijbel) komen opvallende rode, alles ‘overschrijvende’ letters tevoorschijn uit de kakofonie van woorden. In passievol rood, dat ook gevaar aangeeft, luidt de boodschap: ‘Zie, de Heer vrezen, dat is wijsheid, wijken van het kwaad, dat is verstand.’

De kunstenaar is doordrongen van de kracht en werkelijkheid van deze teksten. Zijn volle aandacht gaat uit naar wat deze woorden voor hem betekenen. Dit is zijn unieke manier om eeuwenoude mystieke waarheden te communiceren.  

*******

Roel Herfst, Pinksteren, de toespraak van Petrus (naar Handelingen 2:14 e.v.), 2006, rotringpen, o.i. inkt en goudfolie op Nepalees papier, inclusief lijst 152x72 cm

Roel Herfst, Ezechiël wandelt met God (naar Ezechiël 1:1 e.v. en Mattheus 27:51 en 52), 2008, rotringpen, kleurpotlood en goudfolie op Nepalees papier, inclusief lijst 152x72 cm

Roel Herfst, Een vindplek voor het zilver en het goud (naar Job 28:1t/m11), 2019, rotringpen en aquarel op Cansonpapier, 110x75 cm

Roel Herfst, Het vinden van wijsheid (naar aanleiding van Job 28 : 12 e.v.), 2020, rotringpen en aquarel op Cansonpapier, 110x75 cm

Roel Herfst is docent en beeldend kunstenaar. ‘Wat mij in mijn werk bezig houdt is vooral relationeel. Ik ga het gesprek aan met vroegere en hedendaagse vormen van kunst. Zo maakte ik in de jaren ’70 een prent met als titel Mondriaan en Magritte voor beginners en in 1985 een schilderij naar aanleiding van het werk van Bruce Nauman. Als afstudeerproject voor
kunstgeschiedenis koos ik als onderwerp Islamitische kunst en cultuur.’

Anikó Ouweneel is schrijver en curator.