Enkele jaren geleden werd met veel trommelgeroffel de aandacht gevestigd op de film Werk ohne Autor, gebaseerd op het leven van de Duitse kunstenaar Gerhard Richter. Ik zag hem met gemengde gevoelens: ik genoot van de verfijnde filmische stijlmiddelen; ik was gechoqueerd door de hernieuwde confrontatie met wat ik al wist over nazi-Duitsland en de naoorlogse naweeën daarvan… maar ik was ook wat teleurgesteld door bepaalde clichés. Die clichés hinderden mij vooral bij de verbeelding van de leertijd van de jonge kunstenaar bij zijn meester in Düsseldorf. De lessen, die het leven van de leerling op zijn kop zetten, kwamen neer op oneliners als ‘Blijf bij jezelf’.
Joseph Beuys
Het filmpersonage van de leermeester in kwestie was overduidelijk geschapen naar het beeld en de gelijkenis van Joseph Beuys, wiens honderdste geboortedag deze maand wordt gevierd. Er verschijnen dit jaar veel nieuwe publicaties over hem en er worden gelegenheidstentoonstellingen aan hem gewijd. Hij verdient dit, omdat hij voor velen één van de grootste kunstenaars van de naoorlogse decennia is, maar vooral omdat hij als persoon en kunstenaar de ontwikkelingen in die periode belichaamt, hoe eenzijdig ook. Beuys zelf was zijn eigen kunstwerk en zijn eigen leven één groot, sterk verhaal.
Beuys was afkomstig uit het Duitse Nederrijngebied. Zijn katholieke afkomst en de invloed van de religieuze kunst op zijn werk heeft hij nooit verloochend. Het kruis is een veel terugkerend motief in zijn werk. Christelijke spiritualiteit verbond hij met esoterisch denken en een bij elkaar geknutselde mythologie waarin hij zelf figureerde als ziener, priester, man van smarten, verlichte en sjamaan. Hij zag voor zichzelf een grote rol weggelegd als redder en heler van de mensheid en de geschiedenis. Veel van zijn werken hebben dan ook een sterk ritueel en symbolisch karakter. Desondanks – of juist daardoor? – zijn ze erg tijdgebonden en vluchtig. (Dat begint al met de aquarellen uit zijn beginperiode.) Ze willen niet iets zijn, maar iets bewerkstelligen. Ze willen niet worden bewaard, maar ze willen transformeren. Niet voor niets drukte Beuys een sterk stempel op de kunststroming Fluxus (Latijn voor ‘vloeien’).
Goeroe-neigingen
Beuys wilde de maatschappij, de kunst, de mens veranderen, omvormen, verbeteren en helen. Hij was daarin ambitieus en had zeker goeroe-neigingen. (In die zin zit het cliché in Werk ohne Autor er niet helemaal naast.) Maar hij zag zich ook als onderdeel van een geheel, van een gemeenschap waarin hij voorop liep. De mensheid moest zichzelf als kunstwerk opnieuw uitvinden, vond hij. Dat was een opgave en een gave aan elk individu, maar ook aan de samenleving en de cultuur. Deze gedachte schuilt achter zijn beroemde uitspraak, dat iedere mens een kunstenaar is. Ze is meer dan een troostvolle volkswijsheid voor hobby-knutselaars.
Vanuit zijn grote spirituele en maatschappelijke ambitie stond Beuys open voor het nieuwe, het baanbrekende en ging hij met niemand discussies uit de weg. Hij was vooral het idool van de generatie van de ‘achtenzestigers’, maar ging zeker niet op in die rol. Hij had ook contact met mensen met duistere opvattingen en was erg gevoelig voor de rechts-nationalistische onderstroom van de alternatieve en esoterische beweging, zoals die tegenwoordig weer aan de dag treedt bij de ‘Querdenkers’, de Duitse versie van de corona-ontkenners. (Het is denkbaar dat Beuys, als hij nog zou leven, zich onder de demonstranten van deze stroming zou hebben gevoegd.) Dat hij zelf nogal romantiserend omging met zijn verleden als luchtmachtpiloot in de oorlog, heeft zijn reputatie op dit gebied niet echt verbeterd.
Vloeibaar
Beuys werk is op veel plaatsen te zien, ook in Nederland. En zodra de grenzen weer makkelijker zijn te overschrijden, is een bezoek aan de aan hem gewijde musea in Duitsland, zoals in Kleve, een aanrader. We kijken nu met een zekere afstand en verbazing naar het werk en naar de adoratie die hem ooit ten deel viel. Maar ook met respect voor het vermogen van een eenling, om het verstarde in de kunstwereld weer vloeibaar te maken. Hij was daarin niet de eerste en de enige – en misschien niet de beste – maar wel degene die hierin wellicht de grootste trefzekerheid had.
***
Overgenomen van De Bezieling, 28 april 2021.