Kunstenaars

Michael Triegel - door Peter van Dael

De verrassende kerkelijke kunst van Michael Triegel

door Peter van Dael SJ

De Duitse kunstenaar Michael Triegel kwam tot geloof via Augustinus en de Geestelijke Oefeningen van Ignatius. Wat typeert de religieuze kunst die hij maakt?

Lange tijd paste de Hochschule für Grafik und Buchkunst in Leipzig volledig in het plaatje van de DDR: kunst werd beschouwd als propaganda in dienst van de staat. Dit veranderde in 1961, met de start van een schilderopleiding. De docenten waren uitstekende vaklui, geschoold in het socialistisch realisme. Toch leverden zij al vóór de val van de muur in 1989 versluierde kritiek op het regime. Na de val van de muur werden pogingen ondernomen de academie om te vormen naar Westers model. Er werden design, conceptuele kunst en digitale technieken geïntroduceerd, maar het ‘klassieke’ gedegen onderwijs bleef gehandhaafd. Vanuit deze traditie maken kunstenaars als Neo Rauch (1960) en Michael Triegel (1968) werken die gekenmerkt zijn door een ontregelend realisme. Ze behoren tot de zogenoemde Neue Leipziger Schule van na 1989.

Als scholier kwam Triegel via boeken over Dürer en Rubens en een bezoek aan de Gemäldegalerie in Dresden in aanraking met een wereld die hemelsbreed verschilde van de grauwe DDR van de jaren ’70 en ’80. In 1990 bezocht hij Rome, Florence en Venetië. Dat jaar begon hij ook zijn studie aan de Hochschule in Leipzig, die hij in 1997 voltooide.

Als kunstenaar ruilde hij het socialistisch realisme in voor een realisme dat zich laat inspireren door de mythologie en de Bijbel. Bovendien leunt hij zwaar op de traditie, in het bijzonder op de Italiaanse schilderkunst uit de zestiende eeuw.

 

Michael Triegel, de ‘arme heiden’ die wil geloven

Triegel is veelzijdig in zijn onderwerpkeuze: landschappen, portretten, mythologische en vooral Bijbelse onderwerpen. Soms verbindt hij mythologische en Bijbelse stof in nieuwe, surrealistisch aandoende combinaties, dit alles weergegeven in een uiterst knappe en zorgvuldige techniek. Hij heeft diverse malen religieus werk gemaakt, ofwel ongebonden vrij werk, ofwel werk in opdracht van een lutherse of katholieke kerk.

Dit religieuze werk maakte hij lange tijd als een ‘arme heiden’, die wel wilde geloven, maar daartoe nog niet in staat was. Hij hoopte op een plotselinge bekering zoals bij Paulus.

Toch kwam hij ten slotte tot geloof, mede geïnspireerd door Augustinus. Triegel hield zich met de kerkvader bezig sinds 2011, toen hij in opdracht een Augustinusaltaar schilderde. Tiegel merkte dat Augustinus zocht en vond, ondanks alle twijfel.

De uiteindelijke beslissing viel toen hij op advies van een jezuïet van het studentenpastoraat in Leipzig de Geestelijke Oefeningen van Ignatius deed. Tijdens die periode van dertig dagen studie en meditatie over een aantal bijbelteksten, kreeg hij het gevoel: nu is het zover. Het geloof was van het hoofd naar het hart verhuisd. In de Paasnacht van 2014 liet hij zich dopen in de Hofkirche te Dresden.

 

Aanstootgevende naaktheid

We kijken naar enkele van zijn religieuze kunstwerken.

Dit eerste werk Auferstehung (2002) laat de verrezen Christus en de drie vrouwen bij het graf zien. Het is een vrij werk, niet aan een kerkelijke opdrachtgever gebonden.

Christus heeft veel weg van de Apollo van Belvedere in het Vaticaan, door sommigen beschouwd als het meest ideale beeld van de oudheid. De slapende Dionysus (linksonder) symboliseert het heidendom, dat door de opstanding van Christus is overwonnen. Oorspronkelijk hing dit schilderij in het Museum am Dom in Würzburg. De bisschop liet het echter uit het museum verwijderen, omdat velen aanstoot zouden kunnen nemen aan de naaktheid van Christus. Triegel schreef hem dat hij Christus wilde weergeven als mens, als man, niet als een astraal wezen, en dat de schoonheid van de naakte gestalte naar het ware en het goede verwijst.

 

Werk in dienst van de kerk

Wanneer hij in opdracht werkte van een kerk, was hij gebonden aan bepaalde eisen en voorwaarden van de kant van zijn opdrachtgevers. In 2011 realiseerde hij het aan Augustinus gewijd drieluik in de katholieke St. Augustinuskerk in Dettelbach (Unterfranken). 

In het middelste paneel zien we een tronende Maria met het Jezuskind op schoot. De nimbus rond het hoofd van Maria vertoont de kleuren van de regenboog, symbool van verbinding tussen hemel en aarde, en van hoop en leven. Met haar linker voet vertrapt zij de slang van het kwaad. Het kind richt een pijl naar de grijze Augustinus die een brandend hart in de hand houdt. Dit is een verwijzing naar een tekst uit Augustinus’ Belijdenissen (9,3): “U had mijn hart doorboord met de pijlen van uw liefde”.

In 2014-2015 werden twee ramen naar Triegel’s ontwerp in de St. Mariä Himmelfahrt in Köthen (Anhalt) gerealiseerd. Aan de oostzijde wordt een piëta gecombineerd met de annunciatie, aan de westzijde de kroning van Maria met Adam en Eva.

‘Oostzijde’, piëta en de annunciatie, Michael Triegel.

‘Westzijde’, De kroning van Maria met Adam en Eva, Michael Triegel.

Bij de onderste voorstelling contrasteert de appel bij Eva met de granaatappel in de hand van Maria. De granaatappel is een symbool van het lijden van Christus, vanwege de rode kleur van de geopende vrucht. Deze vrucht – één vrucht met vele zaadjes – symboliseert tevens de Kerk.

In 2017 schildert hij voor de St. Petrus en Pauluskerk in Würzburg de ‘barmhartige Jezus’, zoals deze in 1931 verscheen in de cel van de heiligverklaarde kloosterzuster Faustyna Kowalska. 

Hij maakte met de rechterhand een zegenend gebaar en wees met de linkerhand naar de rode en witte stralen die van hem uitgingen. Naar haar aanwijzingen werd een afbeelding gemaakt. Aan Triegel werd gevraagd om de bestaande afbeelding in de kerk te vervangen door een nieuwe. Hij laat Christus door de deur van de kloostercel naar binnen gaan. De hengels en het slot zijn nog te zien. Christus’ gelaat is stralend omdat het op een gouden ondergrond is geschilderd. De vlinder in de rechter benedenhoek verwijst naar de opstanding. Dit is toch een mooiere voorstelling dan de gebruikelijke, zoetelijke afbeelding.

 

De menswording van Jezus

In 2018 maakte hij voor de katholieke St. Oswald-kerk in Baunach (Beieren) een altaarstuk met de geboorte van Christus, Menschwerdung getiteld. 

Dit is geen gewone kerstvoorstelling. De os en de ezel ontbreken en er is slechts één van de drie koningen aanwezig. De kat linksonder verwijst naar het kwaad, het lam rechts beneden naar het Lam Gods. Linksboven is een foetus te zien. Deze is omgeven door een krans die uit schedels bestaat: leven en dood gaan hier samen. De rommelige stal weerspiegelt de chaotische wereld waarin de geboorte van Jezus plaatsvond. De trap wordt doorsneden door een dwarsbalk, zodat een kruis ontstaat. Het kind zweeft vóór een Veronicadoek, die ontleend is aan een schilderij van Zurbarán. Zelf zegt Triegel naar aanleiding van dit altaarstuk: zonder geboorte geen lijden, zonder lijden geen opstanding.

In zijn kerkelijk werk blijkt de kunstenaar minder cryptisch dan in zijn ongebonden werk en blijven verwijzingen naar de klassieke oudheid achterwege. Hij schildert realistisch, dus herkenbaar, en houdt aan de traditionele christelijke iconografie, maar doet dit wel op een heel eigen, verrassende manier.

***

De afbeeldingen op deze pagina komen uit: Karl Schwind (ed.), Michael Triegel Discordia concors. München: Hirmer Verlag, 2018.

Peter van Dael SJ heeft kunstgeschiedenis gedoceerd aan de Vrije Universiteit te Amsterdam en aan de Pontificia Università Gregoriana te Rome.

Eerst gepubliceerd op Ignis webmagazine | De verrassende kerkelijke kunst van Michael Triegel