Artikelen

De Waalse kerk als kruiswegstatie - Lieke Wijnia

Dit artikel verscheen eerder in: Tijdschrift voor Nederlandse Kerkgeschiedenis, jaargang 23, nr.3: pp. 254-259.

 

De Waalse Kerk als Kruiswegstatie

door Lieke Wijnia

Tijdens de vastentijd van 2019 liep er een artistieke Via Dolorosa door het centrum van Amsterdam. Een eeuwenoude traditie werd opnieuw vormgegeven door middel van hedendaagse kunst. In de Waalse Kerk huisde de elfde statie: Christus wordt aan het kruis genageld. Waar de kunstenaars deze statie interpreteerden vanuit de urgentie van de klimaatcrisis, kreeg de installatie in de context van zowel de geschiedenis van het kerkgebouw als de actualiteit van de vluchtelingencrisis een volledig andere betekenis toegekend.[1]

 

Kunst in de kerk

De vraag hoe eigentijdse kunst zich tot kerken, hun functie en geschiedenis kan verhouden is niet nieuw, maar wel blijvend relevant. Er zijn verschillende voorbeelden te noemen. binnen het programma Toekomst Religieus Erfgoed van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) vond in november 2019 het project Kerk en Kunst plaats.[2] De combinatie van kunstmuseum en gebedshuis in de Oude Kerk in Amsterdam is al jaren voortdurend onderwerp van publieke discussie. En de locaties waar concerten tijdens bijvoorbeeld Musica Sacra Maastricht en het Festival Oude Muziek plaatsvinden, zijn een integraal onderdeel van de beleving van de muziek én het succes van dergelijke festivals. Het geheim van vruchtbare ontmoetingen tussen kunst en kerk lijkt vooral te schuilen in een goede afstemming tussen artistieke inhoud en de historie van de religieuze plaatsen.

Bezien vanuit de relatie tussen eigentijdse kunst en kerken stond er in het voorjaar van 2019 een relevant kunstproject in Amsterdam. Verspreid over een aantal kerken en musea vertelde de kunstroute Art Stations of the Cross over de kruiswegstaties door eigentijdse kunstwerken op tot de verbeelding sprekende locaties te plaatsen.[3] De kunstwerken waren een combinatie van objecten speciaal gemaakt voor deze gelegenheid en reeds bestaand werk dat bij een statie werd geplaatst. Slechts een van de kunstwerken verbeeldde direct de kruiswegstatie, de anderen waren associatief bij de thema’s van de staties geplaatst. Hierdoor werden deelnemers aan de kunstroute gevraagd om hun verwachtingen over wat de kruisweg is en hoe deze er uitziet uitgedaagd te laten worden. Dit leverde soms botsingen, maar veelal rijke inzichten en ervaringen op. De kunst bracht regelmatig het passieverhaal op onverwachte manieren naar voren.

Na een korte introductie van Art Stations in het algemeen en de route in Amsterdam in het bijzonder, beschrijft de rest van dit artikel een specifieke statie, de elfde – Jezus wordt aan het Kruis Genageld. Deze statie werd in de Waalse Kerk gerepresenteerd door de kunstinstallatie Salt Water Skin Boats van Erica Grimm, Sheinagh Anderson en Tracie Stewart.

 

Artistieke kruisweg

Art Stations lijkt naadloos aan te sluiten bij de levendige Passie-cultuur die Nederland rijk is, met de hausse aan uitvoeringen van Bach’s Matthäus Passion, het jaarlijkse mediaspektakel The Passion uitgezonden op prime time televisie en de vele meezingvarianten van de Mattheus Passie.[4] Het is echter een internationaal project, dat voor het eerst in 2016 in Londen plaatsvond. Opgericht door Aaron Rosen (theoloog en curator) en Catriona Laing (dominee), wil Art Stations een eigentijdse en artistieke vertaling van de traditie van de kruiswegstaties bieden. Hoewel de kruiswegstaties verbonden zijn aan de fysieke locatie van de Via Dolorosa in Jeruzalem, is het ook eigen aan deze traditie dat ze in velerlei vormen over de hele wereld is te vinden: als schilderijen en sculpturen in katholieke kerken, maar ook als toneelstukken, films en muzikale composities. Art Stations is iedere editie weer anders, met een nieuwe selectie kunstwerken en locaties, maar tot nu toe altijd in een grootstedelijke context. Na Londen, waren Washington D.C. en New York aan de beurt. De multireligieuze kaders die dergelijke steden te bieden hebben, ziet Rosen als meerwaarde. Hij omschreef eerder de kunstroute als ’much less as imposing a religious topography on the metropolis than drawing out and making more clearly visible the religious significance which the city already possesses.”[5] De deelnemende kunstenaars zijn eveneens van verschillend of geen geloof. Het is nadrukkelijk niet de bedoeling om een katholieke route te ontvouwen, maar juist een multireligieuze en actuele dimensie naar boven te halen door de combinatie van kunstwerk, locatie en het thema dat met iedere statie kan worden aangesneden.

De Amsterdamse editie had als thema Troubled Waters. Dit werd breed geïnterpreteerd. De handels- en havengeschiedenis van Amsterdam, waaronder de koloniale geschiedenis, kwamen aan bod. Maar ook de beschermheilige van de stad, St. Nicolaas. Aan hem zijn drie kerken zijn opgedragen (geweest), die tevens deelnamen aan de route. Daarnaast kwamen de klimaatcrisis en de dreiging van het immer-stijgende water aan de orde, evenals vaarwegen als dragers waarop mensenhandel en de vluchtelingcrisis zich ontvouwen. Hoewel deze interpretaties vooral betrekking hadden op de geselecteerde kunstwerken en locaties, bleef het algemene doel van Art Stations in stand: het bieden van een contemplatieve tocht – een pelgrimage, zo u wilt – die, door de lens van het Passieverhaal, uitnodigt tot reflectie op hedendaagse vormen van sociaal onrecht.

 

Route in Amsterdam

Art Stations in Amsterdam werd georganiseerd door diverse partners,[6] met aan het stuur twee curatoren: Marleen Hengelaar-Rookmaker en Aniko Ouweneel-Tóth. Ieder nam de helft van de staties voor haar rekening, waarbij de grootste uitdaging lag in het creëren van goede combinaties tussen kunstwerk, locatie en statie. Daarnaast bleek het schier onmogelijk om de route in chronologische volgorde geplaatst te krijgen (afb.1). Dit had te maken met wijzigingen in deelnemende locaties en de voorkeuren van locaties voor een bepaalde statie of kunstwerk. Ook vormden de openingstijden een uitdaging, omdat die in de meeste kerken afhankelijk waren van de beschikbaarheid van vrijwilligers. Desalniettemin vormde dit voor de meeste deelnemers geen obstakel. Er werden door de meesten een aantal bij elkaar in de buurt gelegen staties bezocht, en dat voldeed. Tijdens dergelijke bezoeken, was het besef terdege aanwezig dat de staties onderdeel uitmaakten van een groter geheel, ondanks dat de rest niet op dat moment werd bezocht.

1. Plattegrond van de Art Stations route in Amsterdam, 2019.

De deelnemende kerken waren de Basiliek van de Heilige Nicolaas, Keizersgrachtkerk, Onze Lieve Vrouwekerk, Doopsgezinde Singelkerk, Mozes en Aäronkerk (leefgemeenschap St’ Egidio), Waalse Kerk en de Oude Kerk. Andere locaties waren de Allemanskapel van leefgemeenschap Oudezijds100, Museum Ons’ Lieve Heer op Solder, The Small Museum van Paradiso, Amsterdam Galerij bij het Amsterdam Museum, de Reinwardt Academie en de Hoftuin bij het Corvershof. De plattegrond laat zien hoe de route was geplaatst in het historisch en toeristisch hart van Amsterdam, waar de Wallen een prominente plek innemen. Dit sloot naadloos aan bij de thematiek van de kunstroute. Niet alleen omdat hier de monumentale grachten liggen, maar ook omdat de thematiek van sociaal onrecht hier heel direct invoelbaar wordt. Het kunstwerk dat Yona Verwer en Katarzyna Kozera speciaal voor de derde statie maakten ging bijvoorbeeld over prostitutie en mensenhandel. Waar dit in het kunstwerk een schilderij en een virtual-reality laag behelsde, ervaarden de meeste deelnemers deze thematiek heel direct als echte realiteit tijdens het wandelen van de route.[7] Een andere, evenzeer waardevolle vorm van betekenistoekenning vond plaats bij de statie in de Waalse Kerk en had alles te maken met de geschiedenis van deze plek.

 

Kerk voor vluchtelingen

Nadat in 1588 de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd gesticht, werd Nederland een wijkplaats voor protestanten die hun thuisland waren ontvlucht.[8] Deze vluchtelingenstroom was in 1572 op gang gekomen, toen de Hugenoten – Franstalige protestanten – actiever vervolgd werden. In de landen van aankomst verenigden de Hugenoten zich om in hun eigen taal kerkdiensten te houden. Zo ontstonden ook in de Nederlanden Waalse Kerken. In Amsterdam werd in 1586 de kapel van het voormalig katholieke Paulusbroederklooster door het protestantse stadsbestuur, dat in 1578 het katholieke regentschap had vervangen, toegewezen aan de grote groep Walen in de stad.

Na een korte periode van beperkte geloofsvrijheid eind zestiende en begin zeventiende eeuw, werden de rechten van de Hugenoten door kardinaal Richelieu en Louis XIV verder ingeperkt. In 1685 werden zij die openlijk hun protestantse geloof beleden vogelvrijverklaard, doordat Louis XIV het Edict van Nantes herriep. Hierop volgde een tweede massale uittocht. Honderdduizenden Hugenoten zochten elders een onderkomen. In 1688 kende Nederland maar liefst 62 Waalse Kerken. In 1871 waren er hier nog maar 21 van over. De Walen waren in de tussenliggende tijd steeds meer onderdeel gaan uitmaken van Nederlandstalige gemeenschappen. Bovendien was het belang van Frans als conversatietaal verminderd.

De Waalse Kerk in Amsterdam is een aantal keren grondig verbouwd en gerenoveerd, de laatste keer in de jaren negentig van de vorige eeuw. Toen zijn er een heel aantal grafstenen gevonden, waarmee de vloer in de kerk zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat is teruggebracht. De kunstinstallatie die tijdens Art Stations in de Waalse Kerk werd geplaatst, resoneerde voor de kerkgemeente sterk met haar geschiedenis als heilplaats voor (religieuze) vluchtelingen – en kreeg die functie, onverwacht, opnieuw tijdens de looptijd van Art Stations.

 

Tussen geschiedenis en actualiteit

De installatie getiteld Salt Water Skin Boats bestond in de Waalse Kerk uit 5 scheepjes, die op hoogte door de kerk heen waren opgehangen. De scheepjes zijn ‘huidboten’, als metafoor voor de kwetsbaarheid van het menselijk lichaam, bestaand uit en omringd door water (afb.2). Water dat een dreiging voor de mensheid vormt. En, omgekeerd, water dat onomkeerbaar door menselijk handelen wordt beïnvloed. De scheepjes zweefden boven de hoofden van kerkgangers en deelnemers aan de kunstroute, zodat ze van onderop bekeken konden worden. Het licht viel door het papier, de was en het huid-materiaal dat in de bootjes was verwerkt, waardoor de fragiliteit van de werken extra werd benadrukt. De installatie werd vergezeld van een soundscape, die kon worden geactiveerd op de mobiele telefoon door een QR-code te scannen. In deze compositie ontvouwde zich het leven van een oceaan, afwisselend rustig kabbelend en hevig golvend.

2. Erica Grimm in samenwerking met Tracie Stewart en Sheinagh Anderson (geluid): Salt Water Skin Boat (2018), mixed media. Foto: Sharon Huget.

De kunstinstallatie was gekoppeld aan de elfde statie, de kruisiging van Jezus. De curatoren stelden in de catalogus de vraag: ‘In de afgelopen 200 jaar heeft menselijk handelen diep ingegrepen op het welzijn van de wereldoceaan. Eerst hebben we Gods zoon gekruisigd, is het nu de beurt aan zijn schepping?’[9] De kunstenaars en de curatoren interpreteerden deze installatie als een belichaming van de urgentie van de klimaatcrisis. Echter, de kerkgemeente vond in dit kunstwerk een aanknopingspunt bij haar eigen geschiedenis als een ander actueel probleem: de vluchtelingencrisis. Door deze verbinding tussen heden en verleden ging de kerkgemeente akkoord met een dergelijk ruimtebepalend kunstwerk in hun gebedshuis.[10]

Ook de meerderheid van de bezoekers ervaarden een verband met de vluchtelingencrisis. In de kwetsbare organische scheepjes zagen zij een symbolische verbeelding van de kwetsbaarheid van de vele vluchtelingen die op gammele bootjes gevaarlijke wateren proberen over te steken op zoek naar een veiliger bestaan. De ervaring van deze thematiek door middel van een kunstwerk in een rustgevende plek zoals een kerk, leverde dubbele gevoelens op. Een bezoeker merkte op:

‘De link met vluchtelingen legde ik direct, terwijl het waarschijnlijk niet de (eerste) betekenis is die de kunstenaar erin legde. De combi met kerk, de kleuren daar en het licht was ook prachtig. Het “mooi” vinden en de “trieste” betekenissen vind ik ook een interessante ervaring: het verscherpt elkaar (mooi-triest) omdat je het tegelijkertijd ervaart.’

Bovendien benoemden verschillende bezoekers dit kunstwerk als de kruiswegstatie die hen het meest was bijgebleven, omdat deze hen had aangezet tot nadenken. Een bezoeker schreef: ‘vooral omdat het in 1 klap al mijn ideeën over het project (als heel christelijk) weerlegde. En direct het gevoel triggerde van “ik snap het niet, wat betekent dit” waardoor ik zelf moest gaan nadenken.’ Een andere bezoeker stelde: ‘De tere bootjes in de Waalse Kerk blijven me bij, als verwijzing naar de vluchtelingenproblematiek en naar de milieuproblematiek. Ze zijn een oproep om daarover na te denken.’ Dit aanzetten tot nadenken vond niet iedereen even prettig. Sommige bezoekers vonden het ‘vergezocht’, of vonden dat het kunstwerk pas tot leven kwam nadat er uitleg bij was gegeven door een rondleider. Over het algemeen was de koppeling tussen de traditionele kruiswegstaties en actuele onderwerpen in de kunstwerken voor veel bezoekers een meerwaarde. ‘Zeker heeft dit voor nu een actuele relevantie, (…) [het] maakt duidelijk dat in onze samenleving nog steeds dezelfde dynamieken spelen als 2000 jaar geleden.’

3. Ongedocumenteerde vluchtelingen slapen in de Waalse Kerk tijdens de nood-actie van het Code Rood Netwerk. Foto: Pablo Eppelin, Amsterdam City Rights.

Geheel onverwacht werd de kerk tijdens de looptijd van Art Stations opnieuw een schuilplaats voor vluchtelingen. Nadat de Gemeente Amsterdam de winteropvang per 1 april stopzette, hadden een groep ongedocumenteerde vluchtelingen plotseling geen slaapplaats meer. Ad-hoc organiseerde het Code Rood Netwerk (bestaand uit de Protestantse Kerk Amsterdam, Amsterdam City Rights, Caritas Amsterdam, Stap Verder en diverse stadskerken) een week waarin deze groep iedere nacht onderdak werd geboden in een andere kerk. Hiermee werd aandacht gevraagd voor de onhoudbaarheid van de situatie waarin deze groep zich bevond. Een van deelnemende kerken was de Waalse Kerk, waarin mensen zonder onderdak de nacht spendeerden op de teruggevonden grafstenen, onder de Salt Water Skin Boats (afb.3). Op een manier die de curatoren van de kunstroute van tevoren niet hadden kunnen bevroeden, werd de Waalse Kerk waarlijk een kruiswegstatie, een halteplaats op een eigentijdse lijdensweg.

 

Ter afsluiting

Art Stations of the Cross in Amsterdam bood een tijdelijke, eenmalige route. Hiervoor zijn er door de organisatie waardevolle verbanden (en verbonden) opgezet tussen kerken, kunstenaars en de kruiswegstaties. Het passieverhaal functioneerde als prisma op de actualiteit. Maar dit werkte ook omgekeerd: de actualiteit gaf het passieverhaal een eigentijds, en daarmee eveneens tijdloos, karakter. Veel deelnemers aan de route ervaarden het passieverhaal als relevant voor deze tijd.

Ondanks de zware thematiek, die sommige mensen een gevoel van hopeloosheid of onmacht gaf, liep door de hele kunstroute een gevoel van hoop. Dit was met opzet door de curatoren gedaan, en kwam het duidelijkst tot uiting in de toevoeging van een vijftiende statie: de wederopstanding. Met als vertrekpunt de thematiek van de kruisweg, verwerden de kerkgebouwen niet louter tot tijdelijke tentoonstellingsruimte. De kerk bleef kerk, maar kreeg er door het geplaatste kunstwerk een extra, tijdelijke rol bij. Op deze manier droeg de kunst bij aan de kerkgebouwen als schuiloord of pelgrimsplaats, als plek waarin existentiële vragen en artistieke verbeeldingen daarvan centraal stonden. In het geval van de Waalse Kerk greep de kunstinstallatie voor velen niet alleen terug op de historische rol van de kerk, maar bleek het ook onverwacht in te spelen op haar rol in actuele ontwikkelingen.

De Amsterdamse route was onderdeel van een meerjarig, internationaal project. Nadat de fysieke Art Stations route in Deventer in 2020 door de Coronacrisis voortijdig moest sluiten, staan voor de komende jaren steden als Detroit en Vancouver op de planning. Waar dit project steeds weer in grote steden via het passieverhaal aandacht vraagt voor sociale ongelijkheid en onrecht, blijft intussen het Code Rood Netwerk onvermoeibaar vechten voor een rechtvaardige behandeling van vluchtelingen. De Waalse Kerk herinnert ons er aan dat dergelijke kwesties in vorige eeuwen niet anders waren. 

 

Onderzoek

Deze bijdrage is gebaseerd op veldonderzoek dat is verricht tijdens de voorbereidingen en de looptijd van de kunstroute. Als lid van het organisatiecomité kreeg ik de mogelijkheid om de besluitvorming van dichtbij te volgen. Ik heb niet aan inhoudelijke beslissingen bijgedragen, mijn taken binnen de organisatie waren praktisch-uitvoerend van aard. Gedurende de looptijd van de kunstroute heb ik data verzameld onder de deelnemers, op basis van deelname aan meerdere rondleidingen, twee lezingen en plenaire gesprekken, en 54 ingevulde vragenlijsten. Weergegeven ervaringen van deelnemers, anoniem in dit artikel verwerkt, zijn op dit veldwerk gebaseerd.

Dr. L. Wijnia (1985) werkt als Conservator bij Museum Catharijneconvent en is als Fellow verbonden aan het Centrum voor Religie en Erfgoed van de Rijksuniversiteit Groningen. Recente publicaties van haar hand zijn: ‘Relocated Pilgrimage: An Artistic Via Dolorosa in the Heart of Amsterdam.’ International Journal for Religious Tourism and Pilgrimage 8(v)2020: 70-82 en ‘Beyond the Return of Religion: Art and the Postsecular.’ Research Perspectives in Religion and the Arts 2:3 (Brill 2018).

********