Haaren, Pieter van - Jan Peter Verhave

Pieter van Haaren: Vier kersttaferelen

Kerst geknipt

door Jan Peter Verhave

Bijbelse voorstellingen waren in de negentiende eeuw geliefd bij ambachtslieden en kleinkunstenaars, waaronder knipkunstenaars. Mooie voorbeelden zijn de knipsels door Pieter van Haaren. Van hem zijn bekend twee sets van vier knipsels over de geboorteverhalen van Jezus en de lijdensgeschiedenis. Een van beide ‘pendanten’ is gedateerd 1805 en het andere noemde de maker zelfbewust ‘Konst van de Schaar’ (elk 59 x 70 cm).

Het kerstknipwerk van Pieter, hierboven afgebeeld toont vier taferelen: de aankondiging van de geboorte van het Christuskind (de Annunciatie), de aanbidding door de herders, de besnijdenis en de vlucht naar Egypte.

Linksboven lijkt de Engel Gabriël net door de halfopen deur het vertrek te zijn binnengekomen en Maria deinst van schrik achteruit. Er zal maar zo’n goddelijke boodschapper met grote, klapperende vleugels voor je staan, ook al zegt deze ‘Wees gegroet, begenadigde.’

Het stuk ernaast verbeeldt het bezoek van de herders in de stal. De traditionele os en ezel (niet in het verhaal, wel in Jesaja 1:3, schor en chamor, vandaar schorriemorrie) staan erbij en het stro in de krib is van geler papier. Maria luistert verbaasd en bewaart alles in haar hart.

Links beneden zien we het echtpaar Jozef en Maria met hun kind, samen met twee gebaarde mannen; de een staat voorovergebogen naar het kind met een mes (de moheel) in de hand, de ander noemt de naam Jezus, die Gabriël had voorzegd (Jeshoe ישוע, Jhwh is verlossing; een heel gebruikelijke naam in die tijd). Door een bord met de tien geboden en het bovenlicht boven de deur in de vorm van een gotische spitsboog, wordt de tempel gesuggereerd, maar de plaats van het gebeuren staat niet in de tekst.

Ten slotte is het vluchtelingengezin op weg naar Egypte. Ze werden niet aangehouden bij de grens en niet in een kamp opgesloten (dat staat ook niet in de tekst).

Karakteristiek voor het werk van Van Haaren (voor zover we kunnen oordelen op grond van twee maal vier afbeeldingen) is, dat hij het papier van de afbeeldingen in de ovale medaillons heeft opgewerkt om stofuitdrukking en reliëf te geven. Hij heeft in de weergave van de vertrekken ook perspectief gesuggereerd. Heel uitbundig zijn de ornamentele bloemversieringen rondom de medaillons, die hij ook reliëf heeft gegeven en waarachter hij blauw papier heeft aangebracht. In de hoeken van de Annunciatie heeft hij tuingereedschappen verwerkt en in die van het lijden, tekengereedschap.

Er waren in die tijd meerdere mannen met de naam Pieter van Haaren, maar de gereedschappen helpen om de knipper te identificeren. Hij was een Rotterdammer, die in de archieven als tuinder of warmoezier (teler en verkoper van moesgroenten) wordt genoemd. Hij leefde van 1768 tot 1832 en trouwde in 1804 met Margriete Waterman. Ze hoorden bij de gereformeerde kerk en kregen drie kinderen. Pieter heeft meer werk geknipt, maar dat is in onbekend particulier bezit.

Beide sets waren aanvankelijk te zien in het knipkunstmuseum van Wiecher Lever te Westerbork. Nadat deze knipper-verzamelaar was omgekomen bij een verkeersongeluk, werd de hele collectie geveild bij Christie’s in 1988. De stukken kregen verschillende eigenaren: het Openluchtmuseum in Arnhem en het Westfries Museum in Hoorn. Er werden astronomische prijzen voor betaald.

*******

Jan Peter Verhave is geboren in 1942 en studeerde biologie aan de Vrije Universiteit. Hij promoveerde in Nijmegen op een vaccinatieonderzoek naar malaria. Hij werkte daarna een jaar in de VS sindsdien vervulde hij diverse taken als docent, onderzoeksbegeleider (Afrika) en kwaliteitsborger ziekenhuislaboratoria. Sinds 2005 is hij met pensioen. Geïnteresseerd in kerk- en werkgeschiedenis publiceerde hij Afgescheiden en wedergekeerd (2000), Jongbloed Heerenveen; The Moses of Malaria (2011) Erasmus Publ. Rotterdam; A Constant State of Emergency (2019) Van Raalte Press Holland Michigan. Hij deed samen met zijn vrouw onderzoek naar knipkunst. Ze publiceerden hierover vier boeken:  

* Joke en Jan Peter Verhave, Schaarkunst. Zutphen: Terra en Arnhem: Ned. Openluchtmuseum, 1983.

* Joke en Jan Peter Verhave, Jan de Prentenknipper, Zeeuwse volkskunst langs 's Heeren wegen. Goes: De Koperen Tuin, 1993.

* Joke en Jan Peter Verhave, Geknipt! Geschiedenis van de papierknipkunst in Nederland. Zutphen: Walburg Pers, 2008.

* Joke en Jan Peter Verhave, Onbekend en ontroerend erfgoed. Tijdsbeelden geknipt door anonieme kleinkunstenaars. Eigen uitgave, 2017.

Alleen het laatste boek is nog verkrijgbaar bij de auteur.