ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Artikelen
Wat is kunst? - Laurel Gasque
Wat is kunst?
in Dictionary of Mission Theology, IVP - Leicester, UK, 2007
door Laurel Gasque
KUNST: Hoewel de term ‘kunst’ breed kan worden gebruikt en ook muziek en literatuur omvat, wordt deze hier in de eerste plaats gebruikt om beeldende kunst aan te duiden, hoewel niet uitsluitend. De Bijbel is positief over het maken van kunst, hoewel de Schrift tegelijkertijd het maken van afbeeldingen voor het gebruik in heidense godsdienst of afgoderij afkeurt (Exodus 20:4 e.v.). Iedere goede gave van God (intellect, rijkdom, seksualiteit, kunst) kan een afgod worden en alle goede gaven van God, inclusief kunst, kunnen en moeten geheiligd worden en gebruikt in zijn dienst.
De Bijbel stelt dat de Geest van God Besaleël vervulde met inzicht, kennis en vakkundigheid om kunstzinnige ontwerpen in metaal, steen en hout voor de tabernakel te maken. Hij had ook een collega, Oholiab, hetgeen suggereert dat samenwerking in kunstzinnige inspanningen goed is (een duidelijk verschil met moderne noties van de kunstenaar als eenzaam, aangevochten, verkeerd begrepen, onpraktisch en misschien ietwat gestoord genie). Bovendien was het werk van de Oudtestamentische kunstenaars ingebed in de gemeenschap en hadden zij vele talentvolle vrijwilligers die hen hielpen bij hun taak (Exodus 31:1-11; 35:30-36:7). Zo zien we dat joodse kunst een traditie heeft van de tijd van de verovering van Kanaän tot de hedendaagse kunst die de moderne opvatting weerspreekt dat het Jodendom zou staan voor een iconoclastische visie op kunst.
Christelijke kunst varieert enorm in functie, stijl, inhoud en kwaliteit en kan al of niet gemaakt worden door belijdende christenen, hoewel ze expliciet of impliciet een christelijk perspectief tot uiting brengt. De term ‘christelijke kunst’ is niet een onbruikbare of onverdedigbare benaming zoals sommigen menen, maar beschrijft haar inhoud (vooral bijbels) en in vele gevallen haar intentie en het is belangrijk om deze terminologie vast te houden ten behoeve van het brede academische gesprek.
Er was al christelijke kunst voor het besluit van Milaan dat in 313 aan de kerk godsdienstvrijheid verleende en ze is voort blijven bestaan tot de dag van vandaag. In delen van Afrika (Egypte, Ethiopië) en Azië (Armenië) zijn er een indrukwekkende christelijke kunsttradities en er zijn tekenen van haar ontluiken in vele delen van Afrika en van haar vernieuwing in de Westerse wereld van vandaag.
Het christendom heeft zich altijd aangepast aan de locale taal en zich op verbazingwekkende wijzen verweven met plaatselijke gegevenheden. Dit heeft gevolgen gehad voor de kunst. Er is nooit sprake geweest van één bindende soort kunst zoals dat in de wereld van de islam wel het geval was. De vroegchristelijke kunstenaars transformeerden met de tijd zowel de stijl als de thema’s van de Grieks-Romeinse kunst, zodat tussen de derde en zesde eeuw het gehele pantheon van goden en mythologische helden van de antieke wereld vervangen werd door het centrale beeld van Jezus Christus en de heiligen, dat in het Westen tot relatief kort geleden levend bleef en nog steeds niet compleet verdwenen is. De implicaties voor zending en evangelisatie van dit krachtige voorbeeld van verkondiging van het evangelie en radicale omvorming van de cultuur door toedoen van visuele middelen zijn tot nu toe nog nauwelijks doordacht.
Het kloosterwezen, de zending en de kunst hebben vaak samengewerkt. De Regel van Sint Benedictus (ca. 540) spreekt over de bijdrage van kunstenaars/ambachtslieden en roept hen op nederig en niet verwaand over hun vaardigheden te zijn. Franciscus van Assisi wordt wel de vader van de Italiaanse kunst genoemd. In 1493 bouwden Franciscanen de eerste kerk in het Amerikaanse werelddeel op Haïti. De Dominicanen bleven niet achter en brachten befaamde kunstenaars voort als Fra Angelico (ca. 1400-55) en Fra Bartolommeo (ca. 1472-1517), die monnik werd door de invloed van de vurige hervormer Savonarola (1452-98).
De zendingsgeest van de Franciscanen plaveide de weg voor de Jezuïeten. Voor de laatsten werd kunst een doelbewuste evangelisatiestrategie toen ze naar Azië, Afrika en Zuid-Amerika trokken met koffers gevuld met objets d’art om hun boodschap kracht bij te zetten. Zij waren ook bereid hun kunst aanzienlijk aan te passen aan de culturele context van enorm verschillende culturen, waardoor ze de eersten waren die mondiaal wisten te communiceren. De visualisatietechnieken in Ignatius Loyola’s Geestelijke oefeningen (ca. 1523) hadden een diepgaande invloed op kunstenaars als Paul Rubens (1577-1640) en Gianlorenzo Bernini (1598-1680) en in het algemeen op de opkomst van de kunst en architectuur van de Barok in Europa, Azië en Latijns Amerika.
Voor de Oosters-orthodoxen verkondigden iconen, gemaakt met behulp van dierlijke, plantaardige en minerale stoffen uit Gods schepping, het evangelie in een universele taal van kunst en schoonheid die vergelijkbaar is met gesproken en geschreven taal. De Orthodoxie in Alaska heeft op prachtige wijze inheemse invloeden in haar iconen verwerkt.
De protestantse zending is grotendeels georiënteerd geweest op het woord en gebruikte als kunstvorm alleen muziek. Er zijn echter wel avontuurlijke uitzonderingen geweest. In 1883 bouwde de Church Missionary Society bijvoorbeeld een kerk in Peshawar in de Punjab, All Saints Memorial Church, omschreven als ‘een opmerkelijk gebouw in Saraceense stijl dat een christelijke plaats van eredienst wil aanpassen aan oriëntaalse ideeën’. In toenemende mate zijn de protestanten opener geworden om kunst te gebruiken in eredienst en zending. De protestantse kerk in Bali is een opmerkelijk voorbeeld van contextualisering van geloof en eredienst door middel van niet alleen inheemse kunst en architectuur, maar ook van muziek en dans.
Net zoals de theologie kan doorwerken in de kunst, zo kunnen ook kunstvormen een belangrijke rol spelen bij de vorming van theologische opvattingen en in de communicatie van het evangelie. De Gwandara-wará (Hausa voor “een volk dat de voorkeur geeft aan dansen”) uit Nigeria hebben zich eeuwenlang verzet tegen bekering tot zowel de islam als het christendom, omdat zij de wettische beperkingen in beide religies onverenigbaar vonden met hun voorliefde voor dans. Zij lieten dit verzet echter ongeveer 30 jaar geleden varen, toen Afrikaanse zendelingen van de Evangelical Misionary Society (onderdeel van de Evangelical Church of West Africa) besloten het evangelie voor hen te dansen. Door middel van ritme en beweging, de kunsttaal van het hart van dit volk, wisten zij tot in zeker detail over te dragen waar het in het christendom om gaat, vooral de noties van schepping en verlossing.
Missiologisch onderzoek over de rol van kunstzinnige expressie bij de verspreiding van het christendom over de wereld staat nog in de kinderschoenen. De pioniers op dit terrein zijn kardinaal Celso Costantini (1876-1958), Arno Lehmann (1901-1984), John Francis Butler (1927-1998) en Andrew F. Walls (1928). Het totaal aan christelijke kunst wereldwijd, van Oost en West, Noord en Zuid, zou - met oog voor haar historische ontwikkeling en hedendaagse verschijningsvormen - gesystematiseerd en uitgesplitst moeten worden in verschillende categorieën zonder daarbij de verwevenheid van haar verschillende functies uit het oog te verliezen (liturgisch, kerkelijk, zending, professioneel en persoonlijk). De bestudering van kunst als belangrijk document voor de studie van de geschiedenis van de zending en van de leer van de nieuwe kerken is nog steeds in belangrijke mate onderontwikkeld.
De uitdagingen en mogelijkheden voor kunst ten behoeve van zending zijn groot. De vraag wanneer een kunstwerk religieus-syncretistisch is of wanneer het slechts het geloof contextualiseert, moet nog verder onderzocht worden. Het idee dat kunst een luxe is waar we heel goed zonder kunnen wordt weersproken door de enorme hoeveelheid kunst die tijdens de Tweede Wereldoorlog in concentratiekampen en door de armste volkeren op aarde werd en wordt gemaakt, alsook door de onweerstaanbare behoefte van gelovigen in alle delen van de wereld om kunst te maken. Deze voorbeelden laten zien dat kunst een onlosmakelijk onderdeel is van ons menszijn omdat we zijn gemaakt naar het beeld van God, die de Schepper en Ultieme Kunstenaar is. Interkerkelijke verenigingen van christelijke kunstenaars komen overal ter wereld op, wat erop duidt dat het gemeenschapsgeest van Besaleël en Oholiab nog steeds springlevend is.
De Bijbel (bijvoorbeeld Paulus in Athene [Handelingen 17:16-24]) en de kerkgeschiedenis demonstreren dat kunst de geloofsverkondiging kan bijstaan door zowel de verbeelding als het verstand aan te spreken, zodat de geloofsgemeenschap niet alleen op een cultureel relevante manier kan communiceren maar ook de heilsgeschiedenis op een meer persoonlijke manier kan beleven. Jacques Maritain noemde kunst ‘de Johannes de Doper van het hart, doordat zij onze gevoelens voorbereidt op Christus’. Kunst is misschien Gods grootste geschenk aan stervelingen om zijn waarheid, liefde en genade op een impliciete, gelaagde en krachtige manier (in plaats van een louter expliciete en daardoor verarmde manier) over te brengen aan mensen in verschillende culturen en uiteenlopende omstandigheden.
BIBLIOGRAFIE:
Bailey, Gauvin Alexander. 1999. Art on the Jesuit Missions in Asia and Latin America, 1542-1773. Toronto: University of Toronto Press.
Butler, John F. 1979. Christianity in Asia and America After A.D. 1500. Leiden: E.J. Brill.
Costantini, Celso. 1940. L’arte christiana nelle missioni. Roma: Tipografia Poliglotta Vaticana; 1949. French trans. : L’art chrétien dans les missions. Paris: Desclée de Brouwer.
Gasque, Laurel. 2000. “The Christian Stake in the Arts: Toward a Missiology of Western Culture,” Evangelical Review of Theology 24/3, 257-277.
Gasque, Laurel. “Voices of the New Heartland: Christian Art in Asia, Africa and Latin America,” Radix 23/2 (Spring 1995), 8-11, 26-28
Lehmann, Arno. 1969. Christian Art in Africa and Asia. St Louis, Mo: Concordia Publishing.
Mathews, Thomas F. 1993. The Clash of Gods: A Reinterpretation of Early Christian Art. Princeton: Princeton University Press.
Oleksa, Michael. 1992. Orthodox Alaska: A Theology of Mission. Crestwood, NY: St. Vladimir’s Seminary Press.
Walls, Andrew F. 1996. “The Western Discovery of Non-Western Christian Art,”
The Missionary Movement in Christian History: Studies in the Transmission of Faith. Maryknoll, New York: Orbis Books; Edinburgh: T & T Clark, 173-86.
Gepubliceerd in Dictionary of Mission Theology, IVP - Leicester, UK, 2007.
Vertaling: Marleen Hengelaar-Rookmaaker