Avondmaalsgerei - BM - Marco Blokhuis

Zilveren avondmaalgerei

Protestants zilver

door Marco Blokhuis

In vrijwel alle protestantse kerken in Nederland bevindt zich wel een avondmaalstel, het servies waarmee het Heilig Avondmaal wordt gevierd. Het behoort vaak tot het kostbaarste bezit van een gemeente en dat niet alleen omdat het in vele gevallen van zilver is gemaakt. Wanneer twee kerken fuseren wordt het, samen met enkele andere inventaristukken zoals de (Staten)bijbel op de preekstoel en de paaskaars, naar de nieuwe locatie gebracht. Het avondmaalstel heeft een emotionele waarde en wordt niet zomaar van de hand gedaan.

Bij protestants zilver gaat het meestal over avondmaalgerei en doopgerei. Voor het beslag van Statenbijbels is ook herhaaldelijk zilver toegepast. Veel voorwerpen zijn nog steeds in gebruik maar in de loop van de tijd zijn er ook veel van eigenaar gewisseld. Vooral zilveren avondmaalsbekers kenden vroeger een ander gebruik en zijn pas later in kerken gekomen. Er zijn echter ook voorwerpen die later door de kerk verkocht zijn. Illustratief is in dat verband een bokaal die zich in het Rijksmuseum bevindt, die dateert uit het begin van de 17de eeuw (zie foto boven). In 1649, dus ruim 25 jaar later, werd de pronkbeker als avondmaalsbeker aan de kerk van Eelde geschonken door jonker Johan van Welvelde. Hij was van adel en was sinds 1638 eigenaar van de havezate Oosterbroek bij Eelde. Nadat de kerk de beker bijna 250 jaar had gebruikt, werd deze in 1894 verkocht aan het Rijksmuseum voor het toen al enorme bedrag van 4000 gulden. De kerk was daarmee in staat om een compleet nieuwe zilveren set te kopen bij firma Van Kempen in Voorschoten.

Zilver is een favoriet materiaal voor avondmaal- en doopgerei in protestantse kerken. Al sinds de Reformatie wordt zilver toegepast voor de bekers, later ook voor de andere onderdelen zoals schalen, borden en kannen.

De vorm van de doorsnee avondmaalsbeker is een cilindervorm die naar boven wat breder wordt. Aan de onderzijde hebben de bekers meestal een verdikte en fraai geprofileerde rand. Deze vorm sluit aan bij de zilveren maar ook tinnen bekers die in huiselijke kring werden gebruikt. Het is bekend dat er in het beter gesitueerde gezin vaak één zilveren beker aanwezig was, die van mond tot mond ging. Dit model is zo ingeburgerd als avondmaalsbeker dat ook bekers die nooit voor het avondmaal zijn gebruikt als avondmaalsbekers worden beschouwd. Dit zorgt voor de nodige verwarring die nog groter wordt als je bedenkt, dat net als te Eelde, voorwerpen uit het burgerlijke circuit aan de kerk zijn geschonken. Bepaalde voorstellingen zijn alleen te begrijpen als men weet dat een beker uit familiebezit afkomstig is en later aan de kerk werd geschonken. Een tijdlang meende men dat de veel voorkomende personificaties van Geloof (vrouw met kruis), Hoop (vrouw met anker) en Liefde (vrouw met kinderen) juist kerkbekers typeerden. Onderzoek heeft aangetoond dat dit juist op veel bekers uit particulier bezit voorkomt, die pas later aan de kerk zijn geschonken. Mogelijk moesten de afgebeelde deugden als voorbeeld dienen.

Bekers die speciaal voor de kerk gemaakt zijn kenmerken zich door eenvoud en een passende gegraveerde tekst langs de rand of op de onderzijde. Soms maakt een gegraveerde afbeelding van het kerkgebouw direct duidelijk dat de beker voor de kerk is gemaakt.

Hoewel qua vorm een gewone avondmaalsbeker niet meer is dan een huis-tuin-en-keuken beker, herinnert deze in een protestantse kerk niet alleen aan het laatste avondmaal maar is het ook een steeds terugkerende verwijzing naar de Reformatie. Anders dan de rooms-katholieke kelk met een kleine cuppa (het bovenste deel van een kelk) is de avondmaalsbeker er voor alle gelovigen, niet alleen voor de priester. Vandaag de dag staan we er niet meer bij stil dat in de periode voor de Reformatie de gelovige alleen maar op afstand toekeek naar wat er in het koor van de kerk gebeurde. De Reformatie zorgde voor een radicale ommekeer door de uitdeling van brood en wijn aan elke gelovige.

Vandaag de dag krijgen veel kerken een andere bestemming, maar tegelijkertijd worden er ook nog steeds nieuwe kerken gebouwd waarvoor nieuw avondmaalzilver wordt gemaakt. De viering is een actuele en belangrijke zaak in het kerkelijk leven. Dat bijzondere gebruik geeft een meerwaarde aan avondmaalgerei, of dat nu van tin of zilver is. Daarin doen ook die stukken mee die in musea bewaard worden. Wie avondmaalgerei op de avondmaalstafel ziet staan of in een vitrine in een museum wordt steeds herinnerd aan de betekenis ervan en de uitnodiging die nog steeds klinkt: ‘Neemt, eet en drinkt.’

*******

Beker uit Eelde, Kleef, eerste kwart 17^de eeuw. Collectie Rijksmuseum.

Zilveren avondmaalsbeker, ca. 1625-1650, in 1820 aan de kerk geschonken, Blokzijl.

Marco Blokhuis is als erfgoedspecialist verbonden aan Museum Catharijneconvent en specialist van het protestants erfgoed. Hij bezoekt en onderzoekt kerkelijke collecties in het hele land en doet herhaaldelijk bijzondere ontdekkingen. Museum Catharijneconvent is het nationale kenniscentrum op het gebied van religieus erfgoed en helpt eigenaren en beheerders van kerken met inventarisatie en waardering van het erfgoed.

ArtWay beeldmeditatie 27 oktober 2019