Francesca, Piero della - BM - Gertjan Schutte

Piero della Francesca: De hertog en hertogin van Urbino

De deugden van Montefeltro en Battista

door Gertjan Schutte

De Uffizi in Florence herbergt vele schatten. Onder de bekendste werken zijn niet alleen Michelangelo’s Tondo en Botticelli’s Primavera, maar ook Piero della Francesca’s tweeluik van Federico da Montefeltro en zijn vrouw Battista Sforza, het doppio ritratto. Montefeltro was een succesvolle warlord, die zichzelf samen met zijn vrouw liet afbeelden als een succesvol en deugdzaam koppel. Hier wil ik nader ingaan op de deugden die op dit tweeluik uitgebeeld worden en het zelfbeeld dat daarmee tot uitdrukking wordt gebracht.

In de vijftiende eeuw bestond Italië uit een tamelijk rommelige verzameling stadsstaten die elkaar regelmatige bevochten, zonder dat daarbij een partij voor langere tijd de overhand had. Via kleine oorlogen en huwelijkspolitiek probeerde elke staat, vaak geleid door een familie, haar invloed te vergroten. Ook de pausen deden hieraan mee. Zij lieten hun ‘neven’ kardinaal worden en hun ‘nichten’ trouwen met andere partijen, terwijl pauselijke legers meevochten om de macht. Zo was Erasmus, de christelijke moralist en humanist uit Rotterdam, een geschokte getuige van de aanval op Bologna door de pauselijke legers, aangevoerd door paus Julius II zelf.

Dit soort oorlogvoering was een kleinschalig en strategisch steekspel met beroepssoldaten en hun leiders, de zogenaamde condottieri, als spelers. Deze oorlogen boden daarom een carrièreperspectief voor slimme en geharde mannen. Als illegitieme zoon van ofwel de graaf van Urbino of condottiero Bernardino Ubaldini begon Federico als tiener aan zijn carrière als soldaat. Hij vocht voor de Sforza familie uit Milaan, voor de de’ Medici’s uit Florence en ook de paus, altijd met zijn oog op zijn eigen belang. Hij was daarin buitengewoon succesvol en werd ook bekroond door de paus, die hem benoemde tot hertog van Urbino in 1474.

De andere kant van Montefeltro’s persoonlijkheid bestond uit zijn aandacht voor cultuur. Hij bouwde een uitgebreide bibliotheek op, die door een latere paus naar het Vaticaan gebracht werd. Ook bond hij kunstenaars en schrijvers aan zijn hof met opdrachten.

Het culturele succes en militaire succes van Montefeltro is met veel mythes omgeven. Dit was een bewuste strategie van de hertog zelf. Tijdens zijn leven besteedde hij veel aandacht aan het creëren van een bepaald persona. Het is niet het doel hier mythe en werkelijkheid van elkaar te scheiden, maar dit zelfbeeld nader te bekijken.

Het dubbelportret dat Piero della Francesca rond 1465 in opdracht van Federico maakte, presenteert een interessant beeld. Op de voorzijde van het tweeluik staan Montefeltro en zijn vrouw van de zijkant afgebeeld, hun gezichten naar elkaar toe gericht. Hun gezichten zijn geplaatst tegen de bergen, rivieren en verdedigingswerken van midden-Italië, het landschap dat Federico bevochten had op zijn vijanden en ook deels beheerste.

Federico en zijn vrouw Battista tonen geen emoties. Er is geen spoor van bezorgdheid, angst of overdreven trots te vinden. In plaats daarvan toont Della Francesca hen als heersers met een haast stoïcijnse zelfbeheersing, die vol zelfvertrouwen een eigen leefwereld wil en ook kan vormgeven. Het landschap op het schilderij is dan ook geen ‘landscape of the heart’, een fictieve innerlijke wereld. Federico en Battista beheersen zichzelf en het land van Midden-Italië.

De uitbeelding van Federico en Battista toont kracht, moed en vooral veel zelfvertrouwen. Maar waar is die op gebaseerd? De achterzijde van de diptiek geeft daarop een antwoord. De achterzijde toont hoe het stel elkaar door een woest berglandschap tegemoet rijdt op twee praalwagens. Federico, aan de linkerkant, zit achterop de wagen. De figuur achter hem stelt de overwinning voor, terwijl de vier figuren die voorop de wagen zitten vier deugden representeren.

Dit zijn de vier kardinale deugden. Prudentia staat voor het vermogen op het juiste moment het goede te doen in de juiste mate ofwel voor verstandigheid en wijsheid. Fortitudo verwijst naar het vermogen vol te houden onder zware omstandigheden, dus naar kracht en standvastigheid. Rechtvaardigheid staat voor het goede en rechtvaardige handelen. Temperantia staat voor het juiste midden, voor gematigdheid in handel en gemoedstoestand.

Ook Battista is vergezeld door vier deugden. Allereerst zijn dit de deugden geloof, hoop en liefde. Dat Battista deze deugden hooghoudt, wordt bevestigd door het gebedenboek dat zij vasthoudt. De vierde deugd is pudicitia, die verwijst naar de kuisheid van Battista.

Enerzijds zijn de kardinale deugden mannelijk en de andere deugden vrouwelijk, anderzijds vormen man en vrouw een eenheid. Kracht en oordeelsvermogen zijn mannelijk, terwijl de eerbaarheid en de aandacht voor God beschouwd worden als vrouwelijk. Deze verdeling is complementair; man en vrouw vullen elkaar aan. Samen maken zij het enorme militaire en culturele succes van Montefeltro mogelijk.

*******

Piero della Francesca: De hertog en hertogin van Urbino, 1465-1472, tempera, 47 cm × 66 cm. Uffizi, Florence.

Piero della Francesca was een schilder en wiskundige die met zijn schilderijen bijdroeg aan de Renaissance van de schilderkunst, niet in de laatste plaats door zijn gebruik van perspectief. Hij is bekend vanwege zijn portretten van machthebbers en zijn religieuze schilderijen en fresco’s, bijvoorbeeld zijn Christus-cyclus in de Sint-Franciscuskerk in Arezzo.

Gertjan Schutte is historicus en werkt bij het European University Institute in Florence. Zijn belangstelling gaat uit naar het snijvlak van geschiedenis, religie, kunst en filosofie.

ArtWay beeldmeditatie 11 augustus 2019