Vogel, Henrie - BM - Henrie Vogel

Henrie Vogel: Dissolving Views

Muziek der sferen in beeld

door Henrie Vogel

Van 20 september tot en met 30 september 2017 vond in de Bovenkerk van Kampen een bijzonder kunstproject plaats. In twee weken ontstond op de vloer van het koor een enorm schilderij van 6.06 bij 3.75 meter. Het werd een uniek samenwerkingsproject van beeldend kunstenaar Henrie Vogel met graficus Peter Slager, filmer Julius Hartman, filosoof Onno Zijlstra en de muzikanten Dick Le Mair, Bert van de Brink en het Kampen Boys Choir.

Het gewelf van het koor van de Bovenkerk wekte mijn interesse. Ik ontdekte daar een orde in, het gewelf is gebaseerd op het pentagram. Dat pentagram staat ergens voor. In de middeleeuwen werd net als in de voorafgaande eeuwen algemeen geloofd dat de kosmos leeft, bezield is. Men had een besef dat wat op aarde gebeurt verbonden is met wat er in de hemel gebeurt. In de visie van de middeleeuwer heeft God de kosmos structuur gegeven in een wiskundige en daarmee ook muzikale orde (want muziek is gebaseerd op wiskundige verhoudingen). In navolging van de grote Bouwmeester pasten de kathedralenbouwers die orde toe in de maatvoering van hun bouwwerken. Het gewelf van het koor van de Bovenkerk is een mooie expressie van deze zienswijze. Boven de kerkgangers welft de harmonie der sferen. Het gewelf geeft de ruimte maat en verhouding, waardoor het gebouw een klankkast wordt voor de aardse muziek en de hemelse de muziek der sferen (onder de meditatie staat voor wie wil een verdere uitleg over de muziek en harmonie der sferen).

Dat middeleeuwse perspectief is voorbij. ‘Dissolved’ vinden we nu. Maar die kerk staat er nog steeds. Wat zou er gebeuren als ik daar eens anders naar kijk? Als ik juist wel uitga van dat verbeeldende vermogen van die klankkast? Zo ontstond er een plan om met anderen iets in die kerk te doen. En het kwam ervan: samen bespeelden we de kathedraal, onder dat gewelf, op de plek van het altaar, op de plek waar ooit de transsubstantiatie plaatsvond. Bert van den Brink verwoordde het als volgt: “Het is niet zozeer van belang dat ik een toon voortbreng, maar veel meer wat er daarna gebeurt, wat die klank doet.” Dat bewogen worden door die motiverende klankkast, dat was mijn doelstelling.

De eerste dag legden we de grondlaag van het schilderij. Onwetendheid is een voorwaarde om iets nieuws te ontvangen. Je mag je denkbeelden loslaten, tot op de bodem gaan van je weten. Dick Le Mair is een begaafd slagwerker. Met Dick in de rol van een sjamaan moest het lukken om onwetendheid te ontfutselen aan de voorwereld, de wereld die aan onze denkbeelden voorafgaat. We staan immers op de schouders van onze voorouders. Die liggen in de kerk zelfs letterlijk onder de vloer. Ik had verwacht dat er meer dynamiek zou opkomen, maar wat zich neerlegde was meer een lichte bries van harmonie, van mogelijkheden. De basis van het beeld werd heel open gelegd.

Op de tweede dag wilden we de zingevende harmonie van de ruimte tussen grond en gewelf ervaren, met haar hemelse licht op aardse zaken. Ik had Bert van den Brink gevraagd om de kerkruimte te doorwaaien met vogelgeluiden. Het was bijzonder om zo intens muziek te proeven en geluid te schilderen.
 
Op donderdag 28 september was de derde laag aan de beurt. Een improvisatie op de ongeziene wereld boven het gewelf van onze denkbeelden, tot in de harmonie der sferen. Die avond bracht mij de sterkste ervaring. Ik had me lang voorbereid op het gewelf, me er al honderden keren mee vereenzelvigd. Nu kwam het erop aan het beeld los te laten en de vormende werkelijkheid aan het werk te zetten. Toen de klanken kwamen vloeide het vanzelf, de interactie met de muziek van Bert van de Brink was bijna magisch. De kathedraal deed zijn werk.

Zaterdag 30 september verrees het beeld in gemeenschappelijkheid met het publiek. Het doek kwam in het licht te staan onder de klanken van de engelenstemmen uit het Miserere Mei van Allegri. Bert van den Brink improviseerde op het orgel op de getallen 1 t/m 5. Vijf letters als in de naam Vogel. Hoe passend in het kader van de muzikale orde van het gewelf.

Is die harmonie der sferen nu ook in de verf gestold? Ik het doek gestolde muziek? De compositie van het gewelf van het koor van de kerk klinkt door. Het zou een vlechtwerk kunnen zijn of een fuga, zo'n in zichzelf gesloten geheel, waarin een paar thema's zich telkens rond elkaar wentelen. Het zou ook een coördinatenstelsel kunnen zijn, waarmee een sterrenstelsel in kaart wordt gebracht. De oplichtende kruispunten van de coördinaten suggereren dat.

Het schilderij, de grafische prints, de film en het procesboek zijn te zien in een permanente opstelling in het koor van de Bovenkerk te Kampen.

*******

Henrie Vogel: Kunstproject Dissolving Views, 2017, Bovenkerk Kampen.    

Henrie Vogel werd op 2 juni 1957 te Vlaardingen geboren. Zijn kunstvakopleiding volgde hij in Utrecht en Kampen. In 1983 studeerde hij af en sindsdien is hij werkzaam als zelfstandig beeldend kunstenaar te Kampen. Hij werkt met olieverf. www.henrievogel.nl

Verdieping voor wie wil: muziek en harmonie der sferen. Men zag de hemelgewelven bevolkt met talloze bewuste wezens, die geassocieerd werden met de sterren, de planeten, en ook met de ruimte ertussen. Daar klinkt een muziek der sferen. De planeten maken immers door de verschillende snelheden waarmee ze door de hemelruimte bewegen geluiden, trillingen van de kosmische snaren die met elkaar resoneren en harmoniëren. De hemellichamen brengen samen een hemelse lofzang ten gehore ter meerdere glorie Gods: de muziek der sferen.

De planeten doen hun invloed gelden, doordat de kosmische muziek resoneert in de aardse wereld. Zo werkt de hemelse energie harmoniërend op ons in. Die hemelse harmonie is voor ons onhoorbaar, omdat we hem altijd horen: we zijn erdoor omgeven als door het geruis van ons bloed. Het is zo dat we er deel aan hebben, want wij zijn als microkosmos een weerspiegeling van de kosmos.
Waar komt zo’n zienswijze vandaan? De grondlegger hiervan is Pythagoras, die ook de uitvinder was van het monochord, het eensnarige instrument waarop hij de hemelse abstracte verhoudingen kon laten resoneren in aards geluid. Zijn muzieksysteem vormde de grondslag voor het westerse muzieksysteem en dus het middeleeuwse klankideaal.

De harmonie der sferen werd door de kathedralenbouwers gezocht in een harmonisch systeem voor de maatvoering. Het ideaal was het hemelse Jeruzalem, waarvan God de kunstenaar en bouwmeester is. Het is deze verhoudingensystematiek die bij de bouw van een kathedraal, maar ook bij een boerenschuur, werd uitgezet in de hoogte, breedte en de verhoudingen. Ook in de details van zuilen en raamtraceringen hanteerde men getallensystematiek. Hoe? Daar is veel over gefilosofeerd. In de Romantiek werden de bouwmeesters bijzondere inzichten toegedacht maar in werkelijkheid was het waarschijnlijk een kwestie van ervaring en improvisatiekunst, binnen een door eenvoudige regels bepaald idioom. Het bouwen ging veelal zonder berekeningen, met gebruikmaking van touw, stokken en een verhoudingenschema. De kracht van dat proportieschema was dat de basisvormen (cirkel, lijn, driehoek, vierkant, vijfhoek enz.) in onderlinge samenhang zijn uit te meten zonder berekeningen: weet je de één, dan volgt de ander uit de ene. 

In het woord ‘quintessence’ zit het woord ‘quinta’ of ‘vijf’ verwerkt. Quintessence betekent daar waar het op aan komt. Op de vijf dus. Het koor van de Bovenkerk is overwelfd door een ribbensysteem waarin die vijfhoek, het pentagram, vrij makkelijk te herkennen is. Die geometrische opbouw van het gewelf is voor zover bekend door niemand opgemerkt, terwijl dat nou juist die kerk zo bijzonder maakt. Want daarmee heeft het koor niet alleen een mooie versierende gewelfafsluiting maar geeft het ook een lesje kosmologie in steen.

Het pentagram is dus gebaseerd op het getal vijf. Het is in de proportieleer een sleutelfiguur, want je kunt met de vijfhoek een punt, cirkel, lijn, driehoek, vierkant in verhouding positioneren, en wel zonder te rekenen! Het is zelfs niet uit te rekenen, want dan klopt het net niet. Hier ligt ook de relatie met de gulden snede. Die verhouding is met de vijfhoek in het proportieschema ruimtelijk te construeren. De vijfhoek verdeelt de lijnen en vlakken automatisch in guldensnedevariaties. Net muziek!

ArtWay beeldmeditatie 16 juni 2019