Binchester ring - BM - David Pott

De Binchester ring

Een vroegchristelijke ring gevonden in Binchester

door David Pott

In juni 2014 werd tijdens opgravingswerkzaamheden bij het Romeinse fort van Binchester, ten zuiden van Durham in noordoostelijk Engeland, een heel ongewone zegelring gevonden. Deze zilveren ring is ingelegd met een ingesneden edelsteen waarin een afbeelding gegraveerd is van twee vissen aan weerszijden van een anker. Dit zijn christelijke symbolen die in gebruik waren tot in de derde eeuw. De ring is daarom een van de oudste christelijke kunstvoorwerpen die er in Groot-Brittannië gevonden zijn.

Zegelringen waren populair in de tijd dat het christendom zich rond de Middellandse Zee begon te verbreiden. Ze werden ingelegd met een ovale (half)edelsteen, vaak een type chalcedoon, gewoonlijk doorschijnend oranje kornalijn of ondoorschijnende rode jaspis. Daarin werd een gravure (intaglio) gemaakt die vaak iets zei over de identiteit en relaties van de drager. Soms werden ze gebruikt om aan het einde van een belangrijk document of zelfs van een gewone brief een afdruk in was te maken. Maar aanvankelijk waren zulke ringen niet iets waar christenen mee rondliepen, want op de ringen die te koop waren stonden meestal voorstellingen van de Griekse en Romeinse goden, homoseksuele geliefden of prostituees. Rond het jaar 200 schreef Clemens van Alexandrië hierover:

Laat ons zegel een duif zijn of een vis of een schip voor de wind of een lier zoals Polycrates die gebruikte of het anker van een schip zoals Seleucus die in zijn zegelsteen graveren liet. Iemand die aan het vissen is, zal dan denken aan de apostel [Petrus] en aan de kinderen [dopelingen] die uit het water werden getrokken. Wij moeten niet de kop van een afgod op onze ring graveren, want afgodendienst is ons verboden; of een zwaard of pijl en boog, want wij volgen de weg van de vrede; of drinkbekers, want wij zijn nuchter. Veel losbandige mensen dragen ringen met beelden van hun minnaars en favoriete prostituees. (Paedagogus III.11)

Net als vandaag in een tattooshop kon je kiezen wat je op je zegelring wilde hebben. Wanneer christenen symbolen gebruikten als het anker en de vis, zal dat een dubbele bedoeling hebben gehad. Ten eerste was het christendom een ondergrondse beweging en moesten ze voorzichtig zijn. Zo’n ring zal een handig middel zijn geweest om andere gelovigen te herkennen, maar niet zo opvallend dat men hiermee door heidenen werd herkend als christen. Ten tweede konden ze dienstdoen bij geloofsgesprekken, want men kon de betekenis van de symbolen ter sprake brengen. In zijn boek The Invisible God: The Earliest Christians and Art schrijft Paul Finney, hoogleraar aan de universiteit van Missouri, dat dit soort gebruik van zegelringen door de vroege christenen een kunstzinnige uiting was waarmee men een culturele omslag wilde bewerken. Het schijnt dat die er inderdaad gekomen is, want naarmate de kerk groeide, merkten de ringenmakers dat de vraag naar erotica afnam en de belangstelling voor visemblemen groeide!

In bijna alle vroegchristelijke gevallen waarin het anker en de vis werden gebruikt, doet het anker een beetje denken aan het kruis. Heel duidelijk is dit in de afbeelding uit de Priscilla-catacombe in Rome. De Italiaanse archeoloog Orazio Marucchi schrijft:

Als de vroege christenen een voorstelling van het kruis gebruikten op hun monumenten, bijna altijd een grafmonument, waren ze genoopt om een symbolische vermomming te gebruiken. Een van de oudste symbolen voor het kruis is het anker. Oorspronkelijk is dat een symbool van hoop in het algemeen. Maar op deze manier krijgt het anker een veel hogere betekenis: hoop die berust op het kruis van Christus. Door de gelijkenis tussen anker en kruis was het anker een prachtig christelijk symbool.

Maar de hoop als centrale boodschap van het anker gaat natuurlijk terug op Hebreeën 6:19, waar ‘die hoop is als een betrouwbaar en zeker anker voor onze ziel.’ Het anker kwam in die vroege tijd bijzonder vaak voor als motief op grafstenen, vaak vergezeld van een tekst als pax tecum, pax tibi, in pace, vrede zij met u, wat allemaal sprak van de hoop van christenen die naar de hemel uitzagen.

Een interessant feit is dat het ankersymbool na het jaar 306 zeldzaam wordt, ongetwijfeld doordat het Romeinse gezag sindsdien de kerk niet meer vervolgde maar steunde, ook al werd het christendom pas in 380 staatsgodsdienst. Christenen hadden geen geheime symbolen meer nodig. Vanaf de tijd van het visioen van keizer Constantijn waarin hij het overwinningskruis zag werd het kruis het belangrijkste symbool voor christenen.

Ook de vis is een heel oud symbool in het christendom. Het Griekse woord voor vis is ichthus, een anagram voor ‘Jezus Christus, Zoon van God, Redder’. Dat werkt zo:

– Iota (i) is de eerste letter van Iēsous (᾿Ιησοῦς), Grieks voor ‘Jezus’.

– Chi (ch) is de eerste letter van Christos (Χριστός), Grieks voor ‘Gezalfde’.

– Theta (th) is de eerste letter van Theou (Θεοῦ), Grieks voor ‘Gods’, de genitief van Θεός, ‘God’.

– Upsilon (u) is de eerste letter van (h)Uios (Υἱός), Grieks voor ‘Zoon’.

– Sigma (s) is de eerste letter van Sōtēr (Σωτήρ), Grieks voor ‘Redder’.

De twee vissen bij het anker zijn op verschillende manieren te verklaren. Misschien staat één vis voor Jezus zelf en de andere voor zijn volgelingen. Iedere christen is geroepen om Christus te volgen en als hem te worden. De twee vissen kunnen ook naar het wonder van de vijf broden en twee vissen verwijzen en naar God als de gever.

De vorm van de ring en die van de steen lijken te wijzen op de derde eeuw als ontstaanstijd van dit voorwerp. Dit is verbazend vroeg voor een christelijk voorwerp in Engeland, want het is vóór 306, toen Constantijn in York tot keizer werd uitgeroepen. Onder zijn bewind werd het christendom een toegestane godsdienst. Sporen van Romeins christendom zijn in het noorden van Engeland zeldzaam en zeker sporen van vóór de tijd van Constantijn. Het is een geweldige vondst!

*******

David Pott woont in de buurt van Binchester in County Durham. Hij is betrokken bij de ondersteuning van herstelprojecten in dit gebied, zoals de ontwikkeling van pelgrimsroutes naar de kathedraal van Durham. Zie www.northernsaints.com

Foto’s van de Binchester ring weergegeven met toestemming van de universiteit van Durham.

ArtWay beeldmeditatie 19 januari 2020