Wit, Jacob de - BM - Robert Schillemans

Jacob de Wit: Aardse en Hemelse Drie-eenheid

Uitbeeldingen van de familie van Jezus

door Robert Schillemans

Het is een ontspannen gezin dat ons hier tegemoet komt. Het zou reclame kunnen zijn voor het westerse kerngezin, bestaande uit vader, moeder en kind, gezamenlijk aan de wandel, in een liefdevol samenzijn. Maar als het dat al is, is het tegelijkertijd veel meer. Vooralsnog is het van belang dat hier ´de heilige familie´ is uitgebeeld. Man, vrouw en kind – maar vanuit christendom en theologie zou de volgorde moeten zijn: Jezus, Maria en Jozef. Hoe gewend we ook zijn aan een dergelijke manier van uitbeelden, toch heeft zij nog maar een korte geschiedenis. Lange tijd werd de familie van Jezus op een andere manier uitgebeeld. Eerder was Jezus onderdeel van een ‘heilig maagschap’, later van een constellatie waar hij op de schoot van Maria zit, terwijl Maria op de schoot van haar moeder Anna vlijt (Anna-te-Drieën).

Heilig Maagschap

Bij het ‘heilig maagschap’ was Jezus onderdeel van een grote familie, waar vrouwen de dienst uitmaken. De kern was grootmoeder Anna, die drie keer trouwde en driemaal een dochter kreeg die Maria heette. Zo werd door de middeleeuwse theologen de verwarrende gegevens uit de Bijbel over broeders en zusters van Jezus in een familieverband inzichtelijk gemaakt. In een schilderij uit het Catharijneconvent wordt duidelijk gemaakt hoe de familielijnen liepen. De mannen (zonder nimbus) staan achter de muur en de vrouwen (met nimbus) ervoor. Anna met Maria en Jezus in het centrum, links Maria Cleophas met haar kinderen en rechts Maria Salome met haar twee zonen. Achter de muur staat ook Elisabeth met haar zoon Johannes de Doper. Elke hedendaagse grote familie die er anders uitziet dan het vader-moeder-kind model, vindt hier haar religieuze afspiegeling. Aan deze wijze van uitbeelden kwam een einde, vooral omdat deze niet correspondeerde met de kuisheid die van een vrouw werd verwacht. Grootmoeder Anna en haar drie huwelijken vielen daarmee niet te verenigen.

Anna-te-Drieën

Het ´heilig maagschap´ verdween, maar men nam de kern over. Jezus werd omgeven door zijn moeder en zijn grootmoeder. En ook hier kunnen hedendaagse patronen aan worden gekoppeld: gezinnen waar de man afwezig is en de opvoeding van de jongste generatie door vrouwen wordt verzorgd.

Nog later, als Anna helemaal verdwijnt, gaat Jozef een belangrijke rol vervullen. Eerst werd hij afgebeeld als oude man, leunend op een stok, zich afzijdig houdend terwijl de koningen met hun gevolg Jezus kwamen aanbidden. Jozef was niet betrokken bij de conceptie en met het concept van een bejaarde man werd dat begrijpelijk gemaakt. Maar het kerngezin vereiste een actieve man, die met zijn werk (als timmerman) zijn vrouw en kind kon onderhouden en beschermen. Van een bejaarde grijsaard kon dat niet worden verwacht, daarom werd Jozef jonger en vitaler. En hij neemt zijn rol in de opvoeding op zich. Daarmee komt in het westen het kleine gezin naar voren, bestaande uit man, moeder en kind, waarvan het wandelende gezin, waarmee ik begon, zo’n mooi voorbeeld is.

De essentie van die voorstelling is echter niet het aardse – horizontaal uitgebeelde – kerngezin. Verticaal is boven Jezus ook God de vader en de heilige Geest uitgebeeld. Waarmee het wandelende gezin wordt getransformeerd tot een uitbeelding van een theologisch dogma. Immers, Jezus vormt de spil in de constellatie van de Aardse en de Hemelse Drie-eenheid. Daarmee toont dit schilderij het concept van de menselijke én goddelijke natuur van Jezus.

De Heilige Familie zoals we die nu kennen, is een formule om de familiaire omgeving van Jezus vorm te geven. Hoe bekend ook, het bestaat pas kort. De geschiedenis laat zien dat er veel meer religieuze modellen zijn om hedendaagse vormen van familieleven mee te vergelijken.

*******

1. Jacob de Wit: Aardse en Hemelse Drie-eenheid, 1723. Museum Ons´ Lieve Heer op Solder.

2. Meester van Liesborn: Heilig Maagschap, paneel, 130 x 92 cm., ca. 1480, Museum Catharijneconvent, Utrecht.

3. Onbekende maker: Anna-te-Drieën, middeleeuws, Rooms-katholieke kerk te Hoensbroek.

Jacob de Wit (1695-1754) is de bekendste Amsterdamse schilder uit de eerste helft van de 18de eeuw. Hij schilderde altaarstukken voor de Amsterdamse huiskerken. De Aardse en Hemelse Drie-eenheid vervaardigde hij voor de schuurkerk gewijd aan Willibrordus. Daarnaast schilderde hij vele plafondstukken in de Amsterdamse grachtenpanden, evenals bovendeurstukken en hele kamers. Zijn grootste en bekendste werk maakte hij in de ´Mozeszaal´ van het stadhuis (het huidige paleis op de Dam). De Wit was vooral beroemd omdat hij in verf beeldhouwwerk kon suggereren (de zogenaamde ´witjes´). De mooiste voorbeelden daarvan zijn in het paleis te zien.

Robert Schillemans is conservator van Museum Ons´ Lieve Heer op Solder in Amsterdam.

ArtWay beeldmeditatie 27 januari 2019