Kunstenaars

Lussenburg, Jos - BM - Rob den Boer

Jos Lussenburg: Doortocht door de Rode Zee

Jos Lussenburg: visser van mensen

door Rob den Boer

Het leven op en rond de Zuiderzee werd een belangrijk thema in het werk van Jos Lussenburg (Enkhuizen 1889 – Nunspeet 1975), toen na de voltooiing van de Afsluitdijk in 1932 het IJsselmeer ontstond. Daardoor veranderde het karakter van de vele vissersstadjes die eromheen lagen ingrijpend. Als kleinzoon van een Enkhuizer visser raakte hem dat in het hart. Hij probeerde de Zuiderzeecultuur, die hij als jongen nog had gekend, in zijn schilderijen vast te leggen. Daarnaast schilderde de veelzijdige Lussenburg onder meer portretten, stillevens, landschappen en enkele bijbelse voorstellingen. Hij was een godvruchtig man, die ervan overtuigd was dat het geloof de oerkracht is, waardoor al het onmogelijke mogelijk wordt: ‘De Grote Schipper (God) die de koers van mijn leven bepaalt.’

Vier bijbelse taferelen waren in 2017 te zien op de overzichtstentoonstelling 'Markant Palet' in het Noord-Veluws Museum in Nunspeet. Opvallend is hoe goed Lussenburg de sfeer van de gebeurtenissen die het thema van ieder werk bepalen wist te treffen. De gelaatsuitdrukkingen op de gezichten van mensen, de weergave van licht en donker, het kleurgebruik, de dynamische manier van schilderen, het werkt allemaal mee.

Doortocht door de Rode Zee is zeer 'verticaal' geschilderd. Ranke, slanke figuren doemen op uit de verfstreken. Linksonder bevindt zich een groep mensen in witte gewaden, daarachter ruiters op kamelen. Op de achtergrond trekt een lange rij mensen door de Rode Zee. De lucht is expressief weergegeven met wit, dat weerspiegelt in het water van de rivier die opzij geweken is om doorgang te bieden aan de Israëlieten. God is aanwezig in die wolkenhemel! De mensen linksonder kijken vervuld van ontzag omhoog. Het kleurgebruik in het werk is aards, met bruin en oker linksonder, terwijl de lucht en de zee zeegroene en blauwgroene tinten bevatten. De gewaden van twee ruiters zijn uitgelicht in rood, Mozes en Aäron? Farao en zijn leger zijn nog niet te zien, maar duidelijk in aantocht.

Kerstnacht toont vier herders in het veld die zojuist gehoord hebben van de geboorte van het kindje Jezus. Van een van hen zien we het gezicht, de andere drie staan met de rug naar ons toe. Allen kijken ze vervuld van ontzag naar het licht in de lucht boven hen. Jezus is geboren! De herders vullen met hun lichamen vrijwel het gehele vlak, in vele tinten bruin, met hier en daar een streekje rood of wit. Het gezicht van de herder die wij kunnen zien, is zeer overtuigend geschilderd, met zijn woeste baard, zijn ogen, de blik, het verwilderde haar, het door de elementen en het altijd buiten werken verweerde gezicht. Je herkent onmiddellijk een herder die iets ziet wat hij zich niet voor kan stellen.

Op het doek De kruisiging hangt de dode Jezus aan het kruis in een desperaat landschap dat ondergedompeld is in een vaal licht. Bovenaan het kruis bungelt, scheef aan een spijker, een bordje INRI. Jezus heeft alleen een lendendoek om. Hangend aan het kruishout, met de armen links en rechts op de dwarsbalk gespijkerd, vormt de dode Jezus eveneens een kruis met zijn lichaam. Door de manier waarop het landschap om hem heen beweegt – net boven zijn middel – en de lichtval lijkt het alsof Jezus uit de hel verrijst. De ribben steken door zijn vel en maken een holte zichtbaar in zijn borst, alsof het hart is gestorven en het mensenlichaam is afgelegd. Christus de mensenzoon heeft plaatsgemaakt voor Christus de Verlosser.

Op In de kerk zien we twee oudere mannen en drie vrouwen in klederdracht op de eerste rij in de kerk zitten, met in de kerkbanken erachter nog meer mensen in dezelfde soort donkere kledij, de vrouwen met witte mutsen. Zeer goed getroffen zijn de verwrongen, in zichzelf gekeerde blikken van deze mensen in hun zondagse kleren, enkelen zitten zelfs te slapen. Alsof de kleine gemeenschap, waarin iedereen elkaar kent en ziet, hen dwingt naar de kerk te gaan.  

Eigenlijk is de overgang van de schilderijen van Zuiderzeevissers naar de bijbelse taferelen van Lussenburg, die ook maatschappelijk en cultureel zeer actief was, niet zo groot. Het gaat hem altijd om zijn bekommernis met gewone mensen, die iets bijzonders meemaken dat hun leven verandert. Die interesse maakte Jos Lussenburg tot een visser van mensen.

*******

Jos Lussenburg: Doortocht door de Rode Zee, olieverf op doek, 70 x 95 cm. Particuliere collectie.

Jos Lussenburg: Kerstnacht, ca. 1950, olieverf op doek, 105 x 80 cm. Particuliere collectie.

Jos Lussenburg, De kruisiging, 1963, olieverf op doek, 90 x 122 cm. Particuliere collectie. 

Jos Lussenburg: In de kerk (typen uit Hierden, Doornspijk, Nunspeet), 1931, olieverf op paneel, 120 x 53 cm. Particuliere collectie.

Jos Lussenburg: Zelfportret, 1970, olieverf op doek, 41 x 50 cm. Particuliere collectie.

Bron illustraties: © Erven Jos Lussenburg.

Johannes (Jos) Lussenburg werd in 1889 geboren in Enkhuizen, toentertijd een vissersstadje. Als kind voer hij graag mee op de vissersboot van zijn grootvader. Naast tekenen in de haven, speelde hij viool. Uiteindelijk kreeg hij een beurs voor het Amsterdams Conservatorium. In 1919 verhuisde hij met zijn vrouw Jans, met wie hij een dochter en twee zonen kreeg, naar Nunspeet. Toen hij het vioolspelen in 1923 moest opgeven vanwege een ontsteking aan zijn linker wijsvinger, ging hij verder als (autodidact) schilder, maar bleef onder meer ook actief als dirigent en muziekleraar. Lussenburg is opgegroeid met de Zuiderzee en de levendige handelsstadjes er omheen, elk met een eigen dialect, vissersmannen en schepen. Hij verzette zich fel tegen de Afsluitdijk, maar die kwam er toch. Lussenburg zag het als zijn taak om het leven rond de Zuiderzee op doek vast te leggen en kreeg daardoor de naam 'Zuiderzeeschilder'. In 1925 kocht hij een boerderij in Nunspeet en verbouwde die tot atelier, De Thuishaven. Ook trok hij met een oude vissersboot, de 'Sjemonow', langs de havens rond de Zuiderzee om schetsen te maken van het vissersleven, die hij thuis uitwerkte in olieverf. Naast zeegezichten schilderde hij onder meer Veluwse landschappen, boerderijen, pittoreske stadsgezichten, naakten en bloemen. Hij legde graag mensen op doek vast, zoals vissers met hun markante koppen, boerenvrouwen met traditionele mutsen, bedelaars en zelfportretten. Lussenburg gaf het wezen weer van wat hij zag, in een persoonlijke, realistische stijl met een krachtige, expressieve penseelvoering. Verder was hij een zeer actieve, sociaal bewogen man, die aan de basis stond van talloze initiatieven op het gebied van de kunst en de muziek op de Noordwest-Veluwe. Hij maakte zich als raadslid onder meer sterk voor de landelijke schoonheid van Nunspeet. In 1968 werd hij Ridder in de orde van Oranje-Nassau. Jos Lussenburg overleed in 1975, op 85-jarige leeftijd.

Rob den Boer (Utrecht, 1968) bouwde na zijn studie Beeldende Kunst en Vormgeving aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht een veelzijdig oeuvre op als beeldend kunstenaar. Hij maakte series etsen, litho's en houtskooltekeningen. Later begon hij ook pasteltekeningen te maken, waarin hij voor het eerst sinds jaren kleur gebruikte. Als thema koos hij vaak gedichten waaronder 'Meeresstille' van Goethe, later ook bijbelse onderwerpen, zoals Jona en de vis en De Emmaüsgangers. Zijn werk bevindt zich in particuliere collecties in Nederland, België, Duitsland, Oostenrijk, Tsjechië, Bermuda en de Verenigde Staten. Hij is belijdend lid van de Protestantse Kerk in Nederland. Voor meer, zie www.robdenboer.nl.

Bronnen:
Jos Lussenburg, Op golven van verbeelding, door Wim van der Beek, Thieme Art, 2010;

Jos Lussenburg, Markant Palet, Margot Jongedijk, Noord-Veluws Museum, 2017;

Jos Lussenburg, Van musicus tot schilder, D.W.L. Milo, Gemeentelijke Van Reekum Galerij, Apeldoorn, 1974.

Deze beeldmeditatie kwam tot stand met speciale dank aan mw. Hanneke Lussenburg, kleindochter van Jos Lussenburg.

ArtWay beeldmeditatie 18 november 2018