Op t Land, Klaas - BM - Harbert Booij

Klaas op ’t Land: Sadrach, Mesach en Abednego in de brandende oven

De vierde man

door Harbert Booij

Drie joodse mannen in de vurige oven van koning Nebukadnezar. Is er een typerender verhaal over het joodse geloof? Verzet tegen afgoderij, in het bijzonder verzet tegen het verafgoden van een machthebber en dus de weigering om voor zijn beeltenis te knielen. Er is immers maar één God, JHWH. De weigering leidt tot veroordeling tot de dood, op een gruwelijke manier. Zelfs de beulen worden er zelf door gedood! Maar God grijpt in. Een vierde man, als een godenzoon, wandelt met de drie door het vuur zonder dat ze enig letsel opdoen. Dit motief werd door de eerste christenen meerdere malen afgebeeld in de catacomben als voorbeeld van geloofsmoed en van verwachting van redding door de Zoon van God. Het verhaal kreeg een universelere geloofsbetekenis.

In de tweede wereldoorlog werd het verhaal op onvoorstelbaar cynische wijze weer actueel. Het joodse volk moest weggevaagd. De heidense opvattingen van Hitler en zijn trawanten konden zo’n eigenzinnig volk met zo’n eigen en toch universeel geloof niet verdragen. Net als in Babel werden zij ook nu weer de zondebok waarop men alles kon afschuiven wat hun dwars zat.

De vraag kwam op: waar is God? Voor velen was deze Shoah de doodsteek voor het joodse en christelijke geloof. Als God zelfs hier niet ingreep! Zijn eigen volk! Voor anderen was het de aanvang voor een andere opvatting van God. Meer een God die we leren kennen als we oog hebben voor de lijdende. Een God die levend is waar mensen werken aan rechtvaardigheid, aan bestrijding van armoede, aan verantwoordelijkheid.

Ook in de Jodenvervolging zijn er ‘vierde mannen’ (en vrouwen!) geweest, die vertrouwden op God als de kracht die hun bijstond in hun riskante verzet tegen de onderdrukker. En zelfs in de concentratiekampen waren er ook velen die hun geloof niet opgaven en er juist kracht uit putten.

De Amersfoortse beeldhouwer Klaas op ’t Land (1925-2016) maakte meerdere tekeningen over het verhaal uit het boek Daniël. We zien hier niet ‘vier mannen’ maar drie; tussen hen in zweeft een vreemde lichtende gestalte. Op ’t Land tekende in meerdere bijbelse tekeningen de engelfiguur als een nog net als gestalte te herkennen vlinderachtige lichtfiguur.

De twee beeldversies van het ovenverhaal van Op ’t Land zijn min of meer gelijk qua compositie, maar de ronde voorstelling in een zwart vierkantig veld komt heel markant over, de andere is veel diffuser. Ze hebben allebei veel kwaliteit. In beide gevallen is Op ’t Land eropuit de symboliek te benadrukken, in plaats van te pogen een werkelijk gebeurd wonder te tekenen. Op deze manier werden deze tekeningen tegelijk ook verwijzingen naar de liturgie zelf, waar mensen in beweging komen door heilig vuur.

*******

Klaas op ’t Land: Sadrach, Mesach en Abednego in de brandende oven, beide 2001.

Priscillacatacombe: Drie mannen in de brandende vuuroven, Rome, 3^e eeuw.

Klaas op ’t Land heeft gedurende zo’n dertig jaar honderden tekeningen gemaakt voor liturgieboekjes van verschillende Amersfoortse kerken waar hij zelf bij betrokken was. Hij werd hiertoe sterk gestimuleerd door dominee Hans Blankensteijn, die als studiesecretaris van de Van der Leeuwstichting en als voorganger van experimentele liturgiebijeenkomsten zich inzette voor een sterke verbinding van liturgie met beeldende kunst, dans, nieuwe muziek etc. In verschillende tekeningen van Op ’t Land herken je de beeldhouwer of de penningmaker. De ronde vorm van sommige tekeningen heeft vaak een pendant gehad in een penning. Op ’t Land was bij uitstek een christelijk kunstenaar die zich inzette voor kunst die de oude traditie op een nieuwe manier verder droeg. Dat neemt niet weg dat hij ook werk maakte met algemenere thematiek, zoals ‘de reiziger’, ‘man en vrouw’, en bijna abstract werk. Hij ging daarin zijn eigen weg, niet revolutionair, wel authentiek en herkenbaar door een eigen vormtaal in de lijn van de meer klassieke beeldhouwkunst zoals die direct na WOII gedoceerd werd aan de Rijksacademie, waar hij studeerde. De belangrijkste tekeningen voor liturgisch gebruik zijn sinds kort vrij beschikbaar voor iedereen die ze weer een nieuwe functie wil geven in liturgieboekjes of via de beamer. Op de ArtWay website zijn ze te vinden onder ‘Beschikbaar materiaal voor de kerken’ onder ‘Oude Testament’ en onder ‘Nieuwe Testament’. Het aardige is dat er nogal eens onderwerpen bij zijn die zelden geïllustreerd zijn, toevallig ontstaan omdat nu eenmaal bijvoorbeeld het boek Micha een keer of acht op het rooster stond. Zie ook de website over Op ’t Land:    https://sites.google.com/view/klaas-op-t-land-beeldend-kunst

Harbert Booij (1952) is theoloog en beeldend kunstenaar. Hij was bevriend met Klaas op ’t Land. Zie www.harbert-booij.nl 

ArtWay beeldmeditatie 7 oktober 2018