Vermeer, Johannes - BM - René van Loenen

Johannes Vermeer: Christus in het huis van Marta en Maria

Brood dat leven geeft

door René van Loenen

Toen ik een paar jaar geleden voor het eerst de National Gallery of Scotland in Edinburgh bezocht, was ik direct onder de indruk van dit schilderij van Vermeer. Het raakte me door z´n helderheid en zeggingskracht.

In Lucas 10:38-42 lezen we dat Jezus met zijn discipelen op weg is naar Jeruzalem. Onderweg, in Betanië, worden ze gastvrij door Marta in haar huis ontvangen. Haar naam is Aramees voor ´vrouw des huizes´. Ook Marta’s zuster Maria is er, evenals – mogen we aannemen – haar broer Lazarus. Een huis vol goede vrienden dus. En het is niet verwonderlijk dat Marta heel erg in beslag wordt genomen door de zorg voor haar gasten. Niemand mag iets tekortkomen.

De evangelist laat al die andere aanwezigen buiten beeld en zoomt in op Christus, op de luisterende Maria en op de zorgende Marta. Als Marta er iets van zegt dat zij alles alleen moet doen, antwoordt Jezus met zijn bekende terechtwijzing: “Marta, Marta, je bent bezorgd en je maakt je veel te druk. Er is maar één ding noodzakelijk. Maria heeft het beste deel gekozen en dat zal haar niet worden ontnomen.”

Net als de evangelist zoomt de schilder op deze situatie in. Het verhaal is tot zijn essentie teruggebracht: van de drukte eromheen is niets te zien. Dit vroege werk van Vermeer, nog van vóór 1656, is zeker niet perfect. Kunsthistorici wijzen op het feit dat hij wat het schilderen van bijvoorbeeld plooien betreft nog wel wat te leren had. Maar de compositie, de helderheid en de concentratie laten toch al iets van Vermeers genialiteit zien. 

Het middelpunt van de compositie is het mandje met brood dat Marta op tafel zet. Rechts van Marta zien we Christus, met stralenkrans, en linksonder Maria. In deze driehoek van personages, die sterk op elkaar betrokken zijn, is het gebaar van Christus veelbetekenend. Met zijn rechterarm en -hand wijst hij, onder het mandje met brood langs, naar Maria, die Marta ten voorbeeld gesteld wordt: op dit ultieme moment is niet het dagelijks brood het belangrijkste, maar het ‘brood dat leven geeft’ (‘brood des levens’ staat er in de Statenvertaling).

Ik bewonder Maria, die zich niet laat afleiden, die te midden van alle drukte een en al aandacht blijft. Maar ik heb een zwak voor de terechtgewezen, zorgzame Marta. Zij is de ´vrouw des huizes´, maar toont zich zeer dienstbaar. Die houding zou Jezus, de dienstbare bij uitstek, toch goed gedaan moeten hebben. Maar de waarheid van het brood dat leven geeft, verdringt hier – zowel in het evangelie als in het schilderij van Vermeer – de werkelijkheid van een huis vol vrienden die gastvrij onthaald moeten worden.

*******

Johannes Vermeer: Christus in het huis van Marta en Maria, c. 1654, olieverf op doek, 159x141 cm. National Gallery of Scotland, Edinburgh.

Johannes Vermeer (1632 – 1675) heeft altijd in Delft gewoond en gewerkt. Als zoon van een zijdewever en kunsthandelaar kwam hij al vroeg met kunst in aanraking. Aanvankelijk stond hij onder invloed van schilders van de Utrechtse School, die zich lieten inspireren door Italiaanse meesters als Caravaggio. Later ontwikkelde hij zijn eigen, unieke stijl. Vermeer was een ´langzame´ schilder, die ons niet meer dan 36 schilderijen heeft nagelaten. Na zijn dood raakte hij snel in vergetelheid. Maar in de 19de eeuw werd hij – mede door toedoen van enkele Franse impressionisten – opnieuw ontdekt als een poëtische schilder bij wie het mysterie vaak binnen de figuren in zijn werk besloten ligt.

René van Loenen is dichter. Hij leverde 19 tekstbijdragen aan het nieuwe Liedboek van 2013. In 1993 won hij de prijs van de Leuvense Kerkmuziekdagen en in 2003 de Plantage Poëzieprijs in Amsterdam. Afgelopen najaar verscheen bij uitgeverij Boekencentrum zijn bundel Veertig vrouwen uit de Bijbel. De aantekeningen die hij toevoegde, met verwijzingen naar beeldende kunst en literatuur, plaatsen de gedichten niet alleen in de bekende bijbelse maar ook in een culturele context. www.renevanloenen.nl

ArtWay beeldmeditatie 1 juli 2018